Πρόοδος; Τελεία και παύλα

Πρόοδος; Τελεία και παύλα

Οι παραδείσιες ουτοπίες οδηγούν στην Κόλαση!

Κανείς πλέον σήμερα δεν πιστεύει στην υπόσχεση της “προόδου”. Κανείς πλέον δεν πιστεύει ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο, αν δεν το διεκδικήσουμε εμείς, μόνοι μας, αυτό. Κανείς δεν πρέπει να συγχέει τις τεχνολογικές εξελίξεις με την έννοια της προόδου, αντιθέτως, μας υπόσχονται ένα ζοφερότερο μέλλον. Στην γενική δυσφήμιση της “διαφωτιστικής” ιδέας της προόδου βασικό ρόλο έπαιξαν οι αποτυχημένοι “-ισμοί” και η άθλια “παγκοσμιοποίηση”. Η υπόσχεση του γήϊνου Παραδείσου ήταν “σατανική”. Ο κόσμος τώρα ανακαλύπτει ξανά τον Θεό και γυρίζει στις μεγάλες θρησκείες.

Αυτά πάνω-κάτω λέει ο Γάλλος καθηγητής Φιλοσοφίας Ρομπέρ Ρεντεκέρ στην ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στην Figaro.

EΡ.: Υποστηρίζετε ότι η ιδέα της προόδου δεν είναι πλέον η κινητοποιός δύναμη των δυτικών κοινωνιών. Συμμερίζεστε την άποψη του Ζακ Ζουλιάρ ότι η πρόοδος αντί να συμβάλει στην ευτυχία των ανθρώπων έγινε απειλή για τους πλέον αδύναμους;

ΑΠ.: Η πρόοδος άλλαξε νόημα. Από υπόσχεση συλλογικής ευτυχίας και χειραφέτησης, έγινε απειλή αποσταθεροποίησης, μη ανατάξιμης υποβάθμισης για πολλούς. Της καταλογίζονται ήδη όλες οι αρνητικές εξελίξεις της ανθρωπότητας, με την υπόθεση ότι βρισκόμαστε στην αρχή των καταστροφών (ανθρώπινων, οικονομικών, περιβαλλοντολογικών) που προκαλεί. Η πρόοδος ήταν, μετά τον χριστιανισμό, η δεύτερη Δύση, η δεύτερη παγκοσμιοποίησή της. Η Δύση παγκοσμιοποιήθηκε μέσω της προόδου· αυτή ήταν η πίστη της, όπως παλιά ο χριστιανισμός. Υπήρξε το άλλο όνομα της Δύσης.

Κανείς πλέον σήμερα δεν πιστεύει στην πρόοδο. Κανείς πλέον δεν πιστεύει ότι, με την πάροδο των ετών, το αύριο θα είναι αναγκαστικά καλύτερο από το σήμερα. Ο μαρξισμός ήταν το ιδανικό – πρότυπο αυτής της δοξασίας με την ταύτιση της ιστορίας με την πρόοδο. Αλλά και ο φιλελευθερισμός συμμεριζόταν επίσης σε μεγάλο βαθμό αυτή την ιδέα. Και βέβαια οι τεχνολογικές πρόοδοι συνεχίζονται και θα συνεχιστούν. Αλλά αυτές οι κατακτήσεις από μόνες τους δεν θα θεωρούνται πλέον πρόοδοι.

ΕΡ.: Αυτή η ρήξη ανάγεται στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και στην διαπίστωση των φονικών δυνατοτήτων της τεχνολογίας (Αουσβιτς, Χιροσίμα);

ΑΠ.: Αυτή είναι ένα μέρος της αλήθειας. Η αποτυχία των πολιτικών καθεστώτων που ρητά επικεντρώνονταν στην ιδεολογία της προόδου, με άλλα λόγια οι κομμουνισμοί, είναι η άλλη αλήθεια. Η ιδέα της προόδου έχει τρεις διαστάσεις: τεχνολογική, ανθρωπολογική, πολιτική. Η τεχνολογική πρόοδος μέσω των φονικών δυνατοτήτων της, έδειξε το σκοτεινό της πρόσωπο. Αλλά η πολιτική πρόοδος – ό,τι θεωρήθηκε ως τέτοια – έδειξε μέσα από την ιστορία των κομμουνισμών την απόλυτα καταστρεπτική πλευρά της. Στην γενική δυσφήμιση της ιδέας της προόδου βασική αιτία ήταν η αποτυχία των κομμουνισμών, η αναγκαστική ροπή τους προς τους ολοκληρωτισμούς. Η ιδέα της προόδου ήταν από τον Καντ ακόμα μια πολιτική ιδέα. Το πολιτικό στοιχείο ένωνε και στήριζε τα δύο άλλα, το ανθρωπολογικό (τις προόδους του ανθρώπου) και το τεχνολογικό.

ΕΡ.: Το ευτυχισμένο μέλλον, η προχωρημένη ιατρική και σχεδόν η αθανασία που υπόσχονται οι γίγαντες του Διαδικτύου, Google και Facebook δεν συνιστούν την καινούρια ιδέα της προόδου;

ΑΠ.: Aυτό είναι το πρόγραμμα μιας ουτοπίας με κύριο θέμα την αθανασία. Στο αριστούργημα του αγίου Αυγουστίνου, Η Πολιτεία του Θεού, ένας παράδεισος ο οποίος δεν γνωρίζει ούτε θάνατο, ούτε ατέλειες, εμφανίζεται ως τέλεια στο χώρο και το χρόνο, μετά το τέλος του κόσμου. Η πραγμάτωση αυτών των υποσχέσεων σημαίνουν το τέλος του κόσμου. Τίποτε δεν είναι περισσότερο απανθρωποποιητικό από την τέλεια ιατρική και την αθανασία που την επιβραβεύει. Όχι μόνο γιατί, όπως λέει ο Χάιντεγκερ, ο άνθρωπος είναι «ον που προορίζεται να πεθάνει», αλλά για άλλους δύο λόγους.

Από τη μια, επειδή ένα τέτοιο ον δεν θα είχε την ανάγκη κανενός, θα ήταν αύταρκες. Από την άλλη, χωρίς θάνατο δεν θα κάνουμε παιδιά. Πρόκειται για σατανική υπόσχεση. Χωρίς να σκιαγραφεί το περίγραμμα ενός ευτυχισμένου παραδείσου αυτή η ουτοπία, την οποία εισηγούνται οι γίγαντες του διαδικτύου, χαράσσει τον χάρτη μιας κόλασης που θα σημάνει την εξαφάνιση της ανθρωπιάς στον άνθρωπο. Αυτός ο φρικτός παράδεισος θα προβάλει όχι μετά το τέλος του κόσμου, όπως στον άγιο Αυγουστίνο, αλλά μετά το τέλος του ανθρώπου. Και πάλι, όπως στην περίπτωση του κομμουνισμού, η προοδευτική ουτοπία ενός παραδείσου θα καταλήξει σε κόλαση.

Ο Γάλλος καθηγητής Φιλοσοφίας Ρομπέρ Ρεντεκέρ

ΕΡ.: Με το τέλος της προόδου διακινδυνεύουμε να επανεμφανιστούν οι παλιές θρησκείες ή να δημιουργηθούν καινούριες;

ΑΠ.: Ο ιστορικός χρόνος των θρησκειών ως δυνάμεων καθολικής δόμησης της κοινωνίας πέρασε. Αυτή την ακυρότητα είναι που ο Νίτσε ονομάζει ο θάνατος του Θεού. Η πίστη στην πρόοδο –η οποία έβλεπε στην πρόοδο το άλφα και το ωμέγα της ανθρώπινης ύπαρξης– ήταν για κάποιες δεκαετίες θρησκεία υποκατάστατο, απόρροια της πολιτικής και κοινωνικής παρακμής του χριστιανισμού. Από τον χριστιανισμό κράτησε μόνο τις αξίες και την υπόσχεση μιας συλλογικής ευτυχίας η οποία θα επαναπατριζόταν από τον ουρανό στη γη. Με δυο λόγια, ήταν ένα είδος εξασθενημένου και άτονου χριστιανισμού, στερημένου οποιασδήποτε ουσίας, η άθεη μίμηση του χριστιανισμού. Οι σύγχρονες συνθήκες –θρίαμβος του ατομικισμού, επικράτηση των οικονομικών εκτιμήσεων, αγώνας για κατανάλωση, τεχνοεμπορική παγκοσμιοποίηση–, συνθήκες μιας εποχής όπου η οικονομία παίζει τον κυριαρχικό ρόλο που έπαιζαν άλλοτε η θεολογία και βέβαια η πολιτική, ευνοούν μάλλον την εμφάνιση και την διάδοση όχι θρησκειών αλλά φετιχισμών και φανατισμών κάθε είδους. Το μέλλον δεν ανήκει στις με σαφή δόγματα και οργάνωση μεγάλες θρησκείες αλλά στον κατακερματισμό, στον «φυλετισμό» του θρησκευτικού συναισθήματος, πηγή φανατισμών και βιαιοτήτων.

ΕΡ.: Μπορούμε να πούμε ότι εκφράζετε στη φιλοσοφία αυτό που ο Ουελμπέκ λέει στην Υποταγή: το τέλος των Φώτων;

ΑΠ.: Υπάρχει αλήθεια σε αυτή την προσέγγιση. Και δεν είναι η πρώτη φορά που με συγκρίνουν με τον Ουελμπέκ, του οποίου αναγνωρίζω το ταλέντο. Στις σκέψεις μου για την πρόοδο στηρίζομαι κυρίως στο σοβαρό έργο του Πιέρ Αντρέ Ταγκιέφ, τον οποίο και τιμώ. Αυτός περιγράφει την παρακμή της προόδου ως «εξαφάνιση του μέλλοντος». Αργά – αργά τα Φώτα μοιάζουν με νεκρά άστρα, των οποίων εξαντλείται η ακτινοβολία. Τίποτε δεν δείχνει ότι πρόκειται για μια καλή είδηση. Εντούτοις, αυτή η κατάληξη δεν είναι καθόλου η εκδίκηση των ιδεών και του κόσμου που νικήθηκαν από τα Φώτα. Δεν αναγγέλλει την επιστροφή των φυγάδων! Αυτό το τέλος των Φώτων δεν είναι η εκδίκηση του Ζοζέφ ντε Μαιστρ σε βάρος του Βολταίρου!

ΕΡ.: Ο συντηρητισμός ως «μέριμνα για τον κόσμο» θα αντικαταστήσει την προοδευτικότητα;

ΑΠ.: Οι λόγιοι έχουν καθήκον να αποφεύγουν να εμφανίζονται σε ρόλο ψευδοπροφήτη όταν περιγράφουν το μέλλον. Αυτός ο πειρασμός βρισκόταν στην αφετηρία μιας θεώρησης που έβλεπε αναγκαστική την πορεία της ιστορίας (στον Μαρξ και τον Χέγκελ) την οποία η εξάντληση των Φώτων στέλνει στην ανυπαρξία. Και όμως μπορούμε να κάνουμε μια διαπίστωση. Αυτός ο συντηρητισμός είναι μια διπλή απάντηση: στον ξέφρενο καπιταλισμό, αυτό το σύμπαν της καταστρεπτικής αποσταθεροποιητικής καινοτομίας που περιγράφει ο Λυκ Φερύ (Η καταστρεπτική καινοτομία, 2014) και στην προοδευτική ψευδαίσθηση. Παραδόξως, πρόκειται για έναν συντηρητισμό στραμμένο προς το μέλλον, στηριζόμενο σε έναν άλλο τρόπο θεώρησης του μέλλοντος: ο αποθανών προοδευτισμός ήθελε να οικοδομήσει το μέλλον διαγράφοντας το παρελθόν ενώ ο συντηρητισμός που αναφέρετε ενδιαφέρεται να διαφυλάξει το μέλλον φροντίζοντας το παρελθόν. Το ζήτημα της διδασκαλίας της ιστορίας βρίσκεται στο σημείο διασταύρωσης αυτών των δύο τάσεων: προοδευτική, η διδασκαλία της ιστορίας που υπόσχεται η μεταρρύθμιση του Λυκείου είναι μια διδασκαλία που ξεριζώνει, καταστρέφει το παρελθόν, το διαγράφει, το πνίγει κάτω από τον ηθικισμό (moraline) πού υπαγορεύει η μεταμέλεια, ενώ μπορούμε να προβλέψουμε μια διδασκαλία της ιστορίας η οποία θα εξασφάλιζε τη «μέριμνα για το μέλλον» διαπνεόμενη από τη «μέριμνα για το παρελθόν».

(Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος)

*Ο Ρομπέρ Ρεντεκέρ είναι καθηγητής φιλοσοφίας και συγγραφέας πολλών βιβλίων, το τελευταίο των οποίων τιτλοφορείται: Το σχολείο φάντασμα (2016). Το παρόν κείμενο είναι συνέντευξη, με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου του: «Πρόοδος; Τελεία και παύλα».

[Πηγή: Αντίβαρο, 30/11/2016]

[Πηγή Άρθρου: http://www.lefigaro.fr/vox/societe/2015/06/12/31003-20150612ARTFIG00316-robert-redeker-l-utopie-progressiste-debouche-sur-l-enfer.php]