Το Μυστικό των Πρεσπών
Τους θρύλους τους δημιουργεί ο λαός.
Οι συγγραφείς επινοούν. Βέβαιος είναι
μονάχα ο θάνατος».
Ντανίλο Κις
Του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη*
Ο βραβευμένος Γιουγκοσλάβος συγγραφέας Ντανίλο Κις όσο ζούσε βυθιζόταν μέσα από τα βιβλία του στα άδυτα της ιστορίας και των πολιτικών θεμάτων των Βαλκανίων -και όχι μόνο- ανιχνεύοντας τις γνωστικές διδασκαλίες, τις αιρέσεις που απορρέουν από την Βίβλο και το Κοράνι και τα αινίγματα των μυστικιστών. Ο Ντανίλο που πέθανε πολύ νωρίς, στα 54 χρόνια του στο Παρίσι το 1989, δεν πρόλαβε να δει την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και την διάλυση της πατρίδας του της Γιουγκοσλαβίας και όσα συνέβησαν μετά. Οι πόλεμοι που ακολούθησαν στα Βαλκάνια, και ιδιαίτερα αυτός της Βοσνίας, ήταν μια τραγική μαρτυρία της πολιτικής και ιδεολογικής εκμετάλλευσης των θρησκευτικών διαφορών σε μια κοινωνία της οποίας η ιστορική συνέχεια ενσωματώνει ένα πολιτισμικό μωσαϊκό με βασικές ψηφίδες την Ορθοδοξία, τον Καθολικισμό και το Ισλάμ, μαζί με όλες τις παραφυάδες τους.
Ο γεωγραφικός χώρος της βαλκανικής χερσονήσου με τον συνοριακό χαρακτήρα του την καθιστούσε πάντοτε αποδέκτη τόσο των πνευματικών ρευμάτων Ανατολής και Δύσης, όσο και των επεκτατικών βλέψεών τους. Οι δύο πόλοι ένθεν κακείθεν, της Ορθοδοξίας και του Καθολικισμού, η πλημμυρίδα του Ισλάμ, οι εγκατεστημένοι από νωρίς σλαβικοί πληθυσμοί, οι μετακινήσεις οπαδών των μανιχαϊστικών αιρέσεων του Βυζαντίου δημιουργούσαν το πρόσφορο έδαφος για κάθε είδους δυναμική αντιπαράθεση διάφορων κοινωνικών ομάδων. Και, όπως έχει αποδείξει η ιστορία σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο νικητής επιβάλλει την δική του εκδοχή για τα γεγονότα και εξαφανίζει τα τεκμήρια που θα στήριζαν την αντίστοιχη εχθρική. Στην περίπτωση δε των αρχαιολογικών δεδομένων και των γραπτών κειμένων, που σχετίζονται με τις θρησκευτικές διαμάχες και τις αιρέσεις, η αλήθεια αυτή είναι απόλυτη.
Αυτός είναι και ο λόγος που λίγοι άνθρωποι σήμερα γνωρίζουν ότι ο αρχικός εξισλαμισμός των Βαλκανίων δεν οφείλεται τόσο σε εξωγενείς παράγοντες, όπως η οθωμανική επέκταση στα εδάφη αυτά, όσο στις πολιτισμικές και ιστορικές ιδιαιτερότητες της περιοχής. Μιας περιοχής ευαίσθητης, όπου κυριαρχούσε πάντα ένας περίεργος και εκρηκτικός συγκρητισμός, ο οποίος υποβόσκει μέχρι σήμερα, παρά τις μεγάλες «εθνοκαθάρσεις» που έχουν γίνει απ’ όλες τις πλευρές τους τελευταίους αιώνες.
Όταν ο «λαϊκιστής» Ούγγρος πρωθυπουργός Ορμπάν, που αντιτίθεται στο ευρωιερατείο για τα θέματα της μετανάστευσης, τόλμησε να δηλώσει, την περίοδο του μαζικού προσφυγικού κύματος το 2015, ότι το Ισλάμ δεν έχει «την παραμικρή σχέση με την Ευρώπη», δέχθηκε σκληρή επίθεση από την μεριά των Βόσνιων.
Ο αρχηγός των Ουλεμάδων, των φυλάκων της πίστης, της μουσουλμανικής κοινότητας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, Χουσεΐν Καβάζοβιτς, του απάντησε ότι στο ευρωπαϊκό έδαφος των Βαλκανίων συναντά κανείς το παληότερο Ισλάμ της Ευρώπης (Le Monde Diplomatique, 13/11/2016, έρευνα των Jean-Arnault Derens και Laurent Geslim), υπενθυμίζοντάς του ότι και ο Χριστιανισμός, επίσης, είχε γεννηθεί εκτός της γηραιάς ηπείρου.
Στην μακραίωνη παρουσία του το Ισλάμ στα Βαλκάνια έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, που το διαφοροποιούν από την ισλαμική παράδοση στον αραβικό κόσμο και στην υπόλοιπη Ασία ή την Αφρική. Ένα κύριο στοιχείο είναι η παρουσία μυστικών αδελφοτήτων και θρησκευτικών σεκτών στην περιοχή, που συνδέονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τον ανατολικό μυστικισμό και τις βυζαντινές αιρέσεις στους πρώτους αιώνες της Αυτοκρατορίας. Έτσι, πολύ πριν τα Οθωμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στα εκχριστιανισμένα Βαλκάνια όπου συνυπήρχαν ελληνικές, σλαβικές, βουλγαρικές και άλλες χριστιανικές κοινότητες (γύρω στο 1370), τα ισλαμικά τάγματα των περιστρεφόμενων δερβίσηδων όργωναν την περιοχή και προσηλύτιζαν τοπικούς χριστιανικούς πληθυσμούς, πολλοί από τους οποίους ανήκαν κρυφά σε αιρέσεις και βρίσκονταν σε δυσαρέσκεια με τις επίσημες βυζαντινές εκκλησιαστικές αρχές.
Οι βαλκανικές κοινωνικοθρησκευτικές και πολιτικές αναταράξεις συγκέντρωναν πάντα το ενδιαφέρον των δυνατών γεωπολιτικών παικτών της κάθε ιστορικής περιόδου. Από το Βατικανό και τους Φράγκους ιππότες μέχρι τα γαλλικά σχέδια του μεσοπολέμου για την «Βαλκανική Αντάντ» ή την γερμανική οπτική για τα Βαλκάνια ως μέρος του «ζωτικού χώρου» του Βερολίνου πολύ πριν από τον Χίτλερ. Τα ευρωπαϊκά διευθυντήρια είχαν πάντα τα μάτια τους στραμμένα στην περιοχή αυτή, πολλές φορές με επικίνδυνες συνέπειες για την ειρήνη.
Σήμερα η Δύση χρησιμοποιεί το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. ως δέλεαρ για να πετύχει τις ανακατατάξεις που θέλει και να εμποδίσει την κάθοδο της Ρωσσίας. Έτσι βλέπουμε μια παρατεταμένη αστάθεια στα κράτη των Βαλκανίων που είναι υποψήφια για την ένταξη στην Ε.Ε., όπως η Αλβανία, η Σερβία, το Κόσοβο, η Βοσνία και τα Σκόπια.
Αυτή η ιδιότυπη «Βαλκανική Άνοιξη» από την αρχή τους έτους, με τα «Ματωμένα Πουκάμισα» στο Βελιγράδι, τις διαδηλώσεις κατά του Ράμα στα Τίρανα, την κοινωνική δυσαρέσκεια στην Βοσνία και τα συνεχιζόμενα αδιέξοδα στο Κόσοβο με τις αλβανικές μεγαλοστομίες, κρύβει σημαντικές οικονομικο-πολιτικές και στρατιωτικές βλέψεις πίσω από …την κουρτίνα. Δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς το τεράστιο διεθνές ενδιαφέρον για το ζήτημα της «Μακεδονίας» και οι αλαλαγμοί χαράς όλων των υπερεθνικών κέντρων για την επίτευξη της «Συμφωνίας των Πρεσπών» και την «ιστορική» επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού στα Σκόπια. Σ’ αυτά τα πλαίσια, κάθε «ανοικτό μέτωπο» που υπάρχει στα Βαλκάνια συσσωρεύει μεγάλη εκρηκτική ύλη, η οποία απειλεί να τινάξει κυριολεκτικά στον αέρα το υφιστάμενο στάτους. Δεν αρκεί, όμως, αυτό για να δικαιολογηθεί η ευρύτερη διεθνής επιρροή μικρών, για τα γεωπολιτικά μέτρα, βαλκανικών παικτών σαν την Βοσνία ή τα Σκόπια και η υποστήριξη που έχουν από μεγάλες δυνάμεις ώστε να υποχρεώνουν ιστορικά έθνη σαν την Ελλάδα και την Σερβία σε υποχωρήσεις και επώδυνους συμβιβασμούς. Είναι ένα φαινόμενο εκ πρώτης όψεως ανεξήγητο.
Μπορούμε να υποθέσουμε, όμως, ότι οι βαθύτερες αιτίες αυτού του φαινομένου πιθανόν να κρύβονται στα μεσαιωνικά χρόνια μέσα στις βυζαντινές θρησκευτικές έριδες, τους διωγμούς των αιρετικών, τις παπικές σταυροφορίες και τις μετακινήσεις πληθυσμών που συνέβαιναν διαρκώς.
Επί Βυζαντίου, όταν η αίρεση εξαπλωνόταν σε μια περιοχή, κατέφθαναν κρατικοί αξιωματούχοι της Αυτοκρατορίας και εκτόπιζαν με την βία τον πληθυσμό ολόκληρων χωριών σε άλλα αυτοκρατορικά εδάφη, όπου ήλπιζαν ότι θα «χάνονταν» ή θα αφομοιωνόντουσαν από τους νέους γείτονές τους. Λίγοι γνωρίζουν, για παράδειγμα, στον σύγχρονο κόσμο ότι οι Βογόμιλοι, οι οποίοι έδρασαν επί επτά αιώνες, εξαπλώθηκαν εντός και πέριξ της Βουλγαρίας από τότε που οι Βυζαντινοί επέλεξαν να επανεγκαταστήσουν μια ομάδα Αρμενίων αιρετικών, γνωστών ως Παυλικιανών, στα βουλγαρικά σύνορα τον 9ο και 10ο αιώνα. Το 970, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής μετέφερε 200.000 Αρμένιους Παυλικιανούς στην Ευρώπη και τους εγκατέστησε στα πέριξ της Φιλιππούπολης (σημερινό Πλόβντιβ, στην ανατολική Θράκη). Οι Παυλικιανοί είχαν έρθει σε μεγάλη σύγκρουση με τις ηγεσίες τις Ορθόδοξης εκκλησίας και του βυζαντινού κράτους γιατί απέρριπταν την Θεία γέννηση του Ιησού Χριστού και την Αγία τριάδα, τα Μυστήρια και τους ναούς, τις τελετές και την ιεραρχία των κληρικών. Κυνηγήθηκαν για τις πεποιθήσεις τους, τόσο πολιτικά όσο και στρατιωτικά.
Η εκτόπισή τους, όμως, στα Βαλκάνια απεδείχθη ένα μεγάλο λάθος του Βυζαντίου επειδή, αντί να ενστερνισθούν την Ορθοδοξία, οι Παυλικιανοί διέδωσαν τα Μανιχαϊστικά πιστεύω τους, τα οποία ασπάζονταν την δυϊστική μάχη μεταξύ των δυνάμεων του καλού και του κακού στον κόσμο. Τα πιστεύω τους επηρέασαν ισχυρά την διαμόρφωση των Βογόμιλων και, το 950 περίπου, η προέλευσή τους εντοπίζεται πιθανόν στα σημερινά εδάφη των Σκοπίων (τότε βουλγαρικά) απ’ όπου επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια, ακμάζοντας τελικά στην Βουλγαρία, την Σερβία και την Βοσνία.
Παρ’ όλο που είναι σχεδόν ξεχασμένοι, αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό κίνημα εντός του Γνωστικισμού, αφού οι πνευματικοί απόγονοί τους ήταν οι γνωστοί Καθαροί, οπότε η έκταση της επιρροής τους έφθασε μέχρι την Ιταλία και την Νότιο Γαλλία. Έχοντας κυνηγηθεί για αιώνες, τόσο από την Ορθόδοξη εκκλησία, όσο και το Βατικανό…, όσοι παρέμειναν στα Βαλκάνια, παραδόθηκαν τελικά στο Ισλάμ.
 |
| Τα ερείπια της μεγαλοπρεπούς Βασιλικής στο νησάκι του Αγίου Αχιλλείου στην Μικρή Πρέσπα όπου βρέθηκε το 1966 ο τάφος του Βούλγαρου τσάρου Σαμουήλ. Κατά την βασιλεία του, ο Βογομιλισμός επηρέαζε μεγάλες αγροτικές μάζες σε μια βαλκανική περιοχή που ήλεγχε από την Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Αδριατική. |
Ο Παυλικιανισμός ξεκίνησε στα μέσα του 7ου αιώνα, όταν ο Κωνσταντίνος από την Μανανάλη, ένας Αρμένιος, βασίζοντας το κήρυγμά του αποκλειστικά στην Καινή Διαθήκη, άρχισε να κηρύττει ότι υπήρχαν δύο θεοί: ένας καλός θεός που είχε φτιάξει τις ψυχές των ανθρώπων και ένας κακός θεός που είχε δημιουργήσει ολόκληρο το φυσικό σύμπαν, περιλαμβανομένου και του ανθρώπινου σώματος.
Ο όρος Βογόμιλοι (Bogomils) σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «αγαπητός στον Θεό» και προέρχεται από τις σλαβικές λέξεις «θεός» (bog) και «αγαπητός» (mil). Μπορεί, όμως, να θεωρηθεί μετάφραση του ελληνικού ονόματος Θεόφιλος, που σημαίνει επίσης «αγαπητός στον Θεό», «αγαπημένος από τον Θεό». Συγγένευαν σε πολλά με την παλιά εκκλησία των «Μασσαλιανών», που είχαν μέχρι την πρώτη χιλιετία πολυπληθείς κοινότητες σε Ασία, Θράκη και Συρία και ταυτίζονται με τους Έλληνες Ευχίτες και Ευφημίτες στα σλαβονικά έγγραφα από τον 13ο αιώνα.
Τα μέλη τους αναφέρονται ως Babuni στα έγγραφα της παλιάς Σλαβονικής εκκλησιαστικής γλώσσας, το οποίο αρχικά σήμαινε «δεισιδαιμονία, δεισιδαίμον άτομο» (στα καθομιλούμενα σλαβικά babona). Στα τοπωνύμια που διατηρούν το όνομα περιλαμβάνονται πολλές τοποθεσίες στις κεντρικές περιοχές του κράτους των Σκοπίων, κάτι που υποδηλώνει ότι το κίνημά τους ήταν πολύ ενεργό εκεί.
Ορισμένοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι ο τσάρος Σαμουήλ της Βουλγαρίας (976-1014), και ειδικότερα ο γυιος του Γαβριήλ Ραντομίρ, υποστήριζαν το κίνημα γιατί ο πυρήνας της βουλγαρικής αυτοκρατορίας επί των ημερών τους αντιστοιχούσε στην περιοχή όπου οι Βογόμιλοι ήταν περισσότερο ενεργοί. Το πιθανότερο είναι, όταν ο Σαμουήλ εξεγέρθηκε κατά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, να βασιζόταν στην λαϊκή υποστήριξη του βογομιλικού κινήματος.
Η διδασκαλία τους ήταν καθολική, εξέταζε τα κοινά ανθρώπινα ζητήματα, συνόψιζε την αρχαία σοφία και αποκάλυπτε την κρυφή απλότητα του Χριστιανισμού. Οι Βογόμιλοι δήλωναν ότι ήταν ενάντια στο δόγμα της Εκκλησίας, τις πλούσιες διακοσμήσεις, την υποκρισία, την απληστία και την προσπάθεια εξουσίας του κλήρου, τη συγχώνευση μεταξύ της εκκλησίας και της δύναμης του Τσάρου.
Ο σταδιακός εκχριστιανισμός του βουλγαρικού πληθυσμού, το γεγονός ότι η λειτουργία αρχικά γινόταν στα ελληνικά, τα οποία μόνο η ελίτ γνώριζε, είχε σαν αποτέλεσμα την φτωχή κατανόηση της θρησκείας μεταξύ των χωρικών. Η διαρκής αλλαγή διοίκησης στις περιοχές αυτές και οι υψηλότεροι φόροι κατά την εποχή του Τσάρου Πέτρου Α’, δημιούργησε μια μεγάλη κοινωνική δυσαρέσκεια κατά τις αρχές του 10ου αιώνα και έκανε πολύ δημοφιλείς τους Βογόμιλους μεταξύ των Βουλγάρων. Οι δοξασίες τους βρήκαν πρόσφορο έδαφος στον βουλγαρικό και μακεδονικό χώρο, όπως μας διαβεβαιώνουν πολλές μαρτυρίες.
Μετά την ίδρυση των πρώτων κοινοτήτων τους στη Βουλγαρία τον 10ο αιώνα, οι Βογόμιλοι άρχισαν να διαδίδουν τη διδασκαλία τους και μέχρι τον 14ο αιώνα είχαν φθάσει σε μεγάλο μέρος των Βαλκανίων και της Ευρώπης.
Οι Βογόμιλοι εξαπλώθηκαν δυτικά και εγκαταστάθηκαν στην Σερβία, όπου έγιναν γνωστοί ως Μπαμπούν. Κατά το τέλος του 12ου αιώνα, ο Σέρβος Μέγας Πρίγκηπας Στέφανος Νεμάνια και το σερβικό συμβούλιο έκριναν τον Βογομιλισμό ως αίρεση και τους εκδίωξαν από την χώρα. Μεγάλος αριθμός από αυτούς βρήκε καταφύγιο στην Βοσνία και την Δαλματία, όπου έγιναν γνωστοί με το όνομα Παταρινοί. Οι Παταρινοί εξεγέρθηκαν την δεκαετία του 1180 κατά του Βατικανού στο Μιλάνο, την Μπρέσια, την Πάρμα, και γι’ αυτό μακελλεύτηκαν.
Ο Βογομιλισμός ξερριζώθηκε στην Βουλγαρία και το Βυζάντιο κατά τον 13ο αιώνα, αλλά επιβίωσε στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη, μέσα από την βοσνιακή εκκλησία, ως «Βοσνιακή Αίρεση»… μέχρι η Οθωμανική Αυτοκρατορία να κυριαρχήσει στην περιοχή το 1463. Αργότερα, με την επιβολή της Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Βόσνιοι προσηλυτιζόντουσαν πιο εύκολα στο Ισλάμ, αφού δεν διάκειντο φιλικά ούτε προς την Ρωμαιοκαθολική ούτε προς την Σερβο-Ορθόδοξη εκκλησία. Από την Βοσνία, η επιρροή τους επεκτάθηκε στην Ιταλία (Πιεδεμόντιο).
Οι Οθωμανοί πρόσφεραν στους Βόσνιους πλήρη θρησκευτική ελευθερία και προστασία από τους Χριστιανούς γείτονές τους, τόσο από Ανατολάς όσο και από Δυσμάς, με έναν όρο: η Βοσνία ήταν υποχρεωμένη να υπακούει στον Σουλτάνο.
Τις επόμενες δεκαετίες, οι Βόσνιοι χριστιανοί (krstjani) αποφάσισαν ότι ήταν πρακτικότερο να προσηλυτιστούν στο Ισλάμ, αφού η θρησκεία αυτή τους εγγυάτο την κοινωνική τους ανέλιξη και τους επέτρεπε να συσσωρεύουν πλούτο. Σήμερα, είναι γνωστοί εθνοθρησκευτικά ως Βόσνιοι Μουσουλμάνοι ή Βοσνιάκοι (Bosniaks) -ένα από τα τρία έθνη που συνιστούν την σύγχρονη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.
Τα ίχνη της Βοσνιακής Εκκλησίας εντοπίζονται και πέραν των συνόρων της σημερινής Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Το 2009, η χώρα συμφώνησε με την Σερβία, την Κροατία και το Μαυροβούνιο να ανακηρύξουν τις stecci (βοσνιακές επιτύμβιες στήλες και πλάκες) στην επικράτειά τους ως πολιτιστική κληρονομιά τους προκειμένου να περιληφθούν στον Χάρτη Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Μια άλλη, εξίσου εντυπωσιακή, κληρονομιά των πρώτων χρόνων της Βοσνιακής Εκκλησίας, είναι οι κατακόμβες στην πόλη Jajce, γνωστή για τους καταρράκτες της και το μεσαιωνικό τμήμα της. Κάτω από τα πέτρινα σπίτια μέσα στο κάστρο, τα οποία φέρουν ακόμα ίχνη από σφαίρες του πρόσφατου πολέμου στην χώρα, υπάρχει ένα δίκτυο υπόγειων θαλάμων, δηλ. κατακόμβες. Εκεί βρίσκει κανείς έναν πέτρινο βωμό με σταυρό, σελήνη και ήλιο σκαλισμένους πάνω του. Το φως που φέγγει από πίσω δημιουργεί το κατάλληλο τοπίο για ένα θρησκευτικό δράμα, στο οποίο είναι εμφανής η μάχη μεταξύ των δυνάμεων φωτός και σκότους.
Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη φαίνεται να έχει περίπου 60.000 επιτύμβιες στήλες και πλάκες, από τις καλύτερες στην περιοχή. Οι γειτονικές χώρες -Σερβία, Κροατία και Μαυροβούνιο- έχουν άλλες 10.000 περίπου. (Στοιχεία από άρθρο της Bozhidara Georgieva στο βουλγαρικό μηνιαίο bulletin VAGABOND)
Ένα ακόμα από τα κέντρα των Βογόμιλων στα Βαλκάνια ήταν ο χώρος γύρω από την λίμνη των Πρεσπών. Από τους Βυζαντινούς μέχρι τους αιρετικούς Βογόμιλους και μετά τους Οθωμανούς, η Πρέσπα ο μεγαλύτερος υδάτινος όγκος στα Βαλκάνια, ήταν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη θρησκευτικών κινημάτων, που προσείλκυαν τους καταπιεσμένους χωρικούς των Βαλκανίων. Θρυλείται ότι στις όχθες της Πρέσπας υπήρχε ένα ισχυρό Βογομιλιστικό κέντρο.
Αυτές οι παραδόσεις επιβιώνουν μέχρι σήμερα στην λαϊκή κουλτούρα των «Σλαβομακεδόνων» των Σκοπίων.
Το «Μυστικό Βιβλίο» (The Secret Book), μια σύγχρονη Γαλλο-Σκοπιανή ταινία που συνδυάζει στοιχεία αστυνομικά, θρίλλερ και συνωμοτικά, βασίζεται σε μια υποτίθεται φανταστική ιστορία σχετική με την αναζήτηση του πρωτότυπου «Μυστικού Βιβλίου» στην σλαβική γλώσσα, γραμμένου από τους Βογόμιλους στην Βουλγαρία και μεταφερμένου στην Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, και εξελίσσεται στα Σκόπια και στην περιοχή των Πρεσπών.
 |
| Χάρτης που δείχνει τις κοινότητες των Βογόμιλων σε ολόκληρη την Ευρώπη κατά τον 13ο-14ο αιώνα [Πηγή: samoistina.com]. Ισχυρή παρουσία έχουν ακόμα οι απόγονοι των Βογόμιλων στα Βαλκάνια. Ζουν σε χωριά Παυλικιανών της Βοσνίας, της Σερβίας, της Ουγγαρίας και των Σκοπίων, καθώς και στην ρουμανική πόλη Τιμισοάρα. |
Μια σημαντική ακαδημαϊκή διαμάχη υπάρχει πολύ καιρό τώρα σχετικά με την διασύνδεση μεταξύ των μανιχαϊστικών αιρέσεων που ανέκυψαν σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους σε ολόκληρη την μεσαιωνική Ευρώπη. Το ερώτημα είναι αν επρόκειτο πραγματικά για ένα και μοναδικό κίνημα ή δόγμα πίστης, το οποίο διαδόθηκε από την μια περιοχή στην άλλη με άλλα ονόματα, ή αν τα διάφορα αιρετικά κινήματα προέκυψαν με ανεξάρτητο τρόπο σε διαφορετικά μέρη της Ευρώπης.
Στο «Εκκρεμές του Φουκώ», το μυθιστόρημα του Ιταλού φιλοσόφου και συγγραφέα Ουμπέρτο Έκο, η σκευωρία που αφορά μια εκτεταμένη μυστική συνωμοσία έχει την βάση της στην εξαφάνιση των Βογόμιλων μετά την κατάλυση της Δεύτερης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Οι Βογόμιλοι ήταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των αποκαλούμενων αιρετικών της Ανατολής και εκείνων των σεκτών της Δύσης. Ήταν επιπλέον οι πιο βασικοί παράγοντες διασποράς τέτοιων διδασκαλιών στους Ρώσσους της Ρωσσίας του Κιέβου και σε όλα τα κράτη της Ευρώπης. Τον 12ο και 13ο αιώνα, οι Βογόμιλοι ήταν ήδη γνωστοί στην Δύση ως «Καθαροί» ή σε άλλα μέρη ως «Bulgari», δηλαδή Βούλγαροι. Το 1207 αναφέρεται η Bulgarorum heresis. Το 1223, οι Αλβιγινοί δηλώνονται ως οι τοπικοί Bougres και την ίδια περίοδο γίνεται αναφορά για τον «Πάπα των Αλβιγινών, ο οποίος κατοικούσε εντός των ορίων της Βουλγαρίας». Οι Καθαροί και οι Παταρινοί, οι Βάλδιοι ή Βαλδιανοί, οι δραστήριοι Αναβαπτιστές, και στην Ρωσσία οι Στριγκόλνικοι και οι Πνευματικοί Χριστιανοί (Spiritual Christians), όλοι αυτοί -σε διάφορες περιόδους- είτε έχουν ταυτιστεί με τους Βογόμιλους ή έχουν συνδεθεί στενά μαζί τους, γιατί η διδασκαλία τους θυμίζει πολύ την ουσία του Βογομιλισμού, που είναι η δυαρχία στην δημιουργία του κόσμου.
Η ύπαρξη παλαιότερων μανιχαϊστικών χριστιανικών αιρέσεων στα βουλγαρικά εδάφη, οι οποίες θεωρούντο έντονα δυϊστικές (ύπαρξη αγαθού και κακού πνεύματος), επηρέασαν το κίνημα των Βογόμιλων. Η προέλευση του Μανιχαϊσμού συνδέεται εμμέσως με τον Ζωροαστρισμό από την πλευρά του δυϊσμού του.
Σε έναν από τους θρύλους σχετικά με το ποιος είναι ο ιδρυτής της διδασκαλίας πρωταγωνιστεί ο Μπογιάν Μάγκα (Boyan Maga), ο μικρότερος γιος του Τσάρου Συμεών Α´, όταν στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη για να σπουδάσει στο Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας. Εκεί πιθανώς μυήθηκε σε μια μυστική διδασκαλία της Αιγύπτου και στην αρχαία γνώση της κοσμογονίας, της θρησκείας, της φιλοσοφίας, της ιατρικής και της εξωαισθητηριακής αντίληψης. Με την επιστροφή του στη Βουλγαρία, ο Μπογιάν ίδρυσε την δική του σχολή με στόχο να αποκαταστήσει τον πραγματικό Χριστιανισμό.
Η έρευνα συνεχίζεται, αλλά δεν υπάρχουν πολύ βαθιά και ολοκληρωμένα τεκμήρια λόγω της μακρόχρονης απαγόρευσης της μελέτης αυτής της ιστορικής υπόθεσης. Τα απόκρυφα κείμενα των Βογόμιλων, από την άλλη πλευρά, είχαν καταστραφεί στη Βουλγαρία, ενώ οι ίδιοι οι Βογόμιλοι και οι οπαδοί τους κυνηγήθηκαν στο εξωτερικό ή σφαγιάστηκαν. Ίχνη της διδασκαλίας τους μπορούν να βρεθούν στη Σερβία, την Κροατία, τη Βοσνία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ισπανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία.
Μετά τον 10ο αιώνα, η δημοτικότητά τους μετατράπηκε σε εξέγερση κατά της επίσημης Εκκλησίας και απειλή για τη εξουσία του Τσάρου, ο οποίος ξεκίνησε ανθρωποκυνηγητό εναντίον τους – καίγοντάς τους σαν αιρετικούς και τα κείμενά τους τελικά καταστράφηκαν.
Οι ηγέτες του κινήματος εγκατέλειψαν τη Βουλγαρία και βρήκαν καταφύγιο σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Οι Βογόμιλοι έφεραν μια ακτίνα φωτός στους Ευρωπαίους που είχαν παγώσει στο σκοτάδι του Μεσαίωνα και των δογμάτων τους, που κήρυτταν τον φανατισμό και τη σκληρότητα.
Οι Βογόμιλοι διέθεταν πολλούς δημόσιους ομιλητές και εκπαιδευτικά κέντρα. Αποκαλούσαν αδελφό ο ένας τον άλλον και έτσι τον αντιμετώπιζαν. Εξάλειψαν τις διαφορές που οφείλονταν στην κοινωνική θέση και την καταγωγή. Γιόρταζαν με αδελφικό πνεύμα στις συγκεντρώσεις τους, πήγαιναν περίπατους στα βουνά, τα οποία θεωρούσαν ότι συμβόλιζαν την πραγματική απελευθέρωση του πνεύματος από τις καθημερινές ανησυχίες και τα προβλήματα. Επίσης, έτρεφαν μεγάλη εκτίμηση για τις γυναίκες και τον ρόλο τους στην κοινωνία και τις θεωρούσαν ισότιμες με τους άνδρες.
Υπάρχουν βάσιμες ιστορικές ενδείξεις που στηρίζουν τον θρύλο ότι το Τάγμα των Ροδόσταυρων βασίστηκε στις διδασκαλίες των Βογόμιλων. Ένας θρύλος λέει ότι ο ιδρυτής του, Κρίστιαν Ροζενκράουτς (1378-1484), γεννήθηκε σε μια γερμανική οικογένεια, η οποία τον μύησε στη διδασκαλία των Βογόμιλων. Το οικογενειακό κάστρο καίγεται και οι κάτοικοί του σκοτώνονται κατά τη διάρκεια μαζικών διώξεων των Αλβιγινών σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Ο 5χρονος Κρίστιαν ήταν ο μοναδικός επιζών. Διασώθηκε από έναν μοναχό, ο οποίος είχε προσληφθεί ως δάσκαλος από την οικογένεια και κατέφυγαν σε ένα μοναστήρι όπου ανατράφηκε. Ίδρυσε το Τάγμα των Ροδόσταυρων με την αποστολή τα μέλη του να ξεχυθούν στην Ευρώπη αναζητώντας οπαδούς. Γνωρίζοντας ότι πολλά από τα πιο λαμπρά μυαλά στην Ευρώπη την εποχή εκείνη έγιναν Ροδόσταυροι – μεταξύ αυτών, ο Νικόλας Κοπέρνικος, ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο Ισαάκ Νεύτωνας και ο Τζορντάνο Μπρούνο, και το πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε αυτή η μυστική Αδελφότητα πίσω από την Μεταρρύθμιση, τις Προτεσταντικές χώρες και τη νεώτερη Ευρώπη, μπορούμε να εξηγήσουμε πολλά …ανεξήγητα φαινόμενα που είδαμε να ξετυλίγονται μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας τον τελευταίο χρόνο.
Ακόμα και την αινιγματική προτροπή του Πάπα να δοθεί το Νόμπελ Ειρήνης στον Έλληνα πρωθυπουργό, που έμοιαζε με πρωταπριλιάτικο αστείο.
Κεντρική εικόνα: Μια μινιατούρα που αναπαριστά τον προσηλυτισμό ενός αιρετικού ιερέα στον Βογομιλισμό. Προς τον 10ο αιώνα, η σλαβική ενδοχώρα της Μακεδονίας έγινε το κέντρο μιας νέας, Βογομιλικής, μανιχαϊκής κοσμολογίας. Τότε το κίνημα των Βογόμιλων, με διάφορες ονομασίες, διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη.
*Δημοσιεύθηκε στο Τρίτο Μάτι τ.275, Απρίλιος 2019
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου