2017: Η χρονιά του “Μαύρου Κύκνου”;

2017: Η χρονιά του “Μαύρου Κύκνου”;

του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη*

Τα γεγονότα που έχουν σημαντική επίπτωση στην ιστορία, που φέρνουν τα πάνω-κάτω, είναι συνήθως περιορισμένης προβλεπτότητας. Είναι οι “Μαύροι Κύκνοι” της ιστορίας, όπως λέει στο βιβλίο του ο Nassim Taleb, ο οποίος με την θεωρία του για την αβεβαιότητα έχει προβλέψει την επερχόμενη κατάρρευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 2017 θα συνεχιστεί η επανάσταση που άρχισε με το Brexit εναντίον της “μεταστατικής γραφειοκρατίας” των Βρυξελλών και του πιο “ηλίθιου πρότζεκτ” που επιβλήθηκε από τα πάνω προς τα κάτω με τα παρωχημένα οικονομικά του '50, προέβλεψε.

Ο συνδυασμός αυτός περιορισμένης προβλεπτότητας και σημαντικής επίπτωσης επηρεάζει την ιστορία εδώ και κάποιες χιλιάδες χρόνια και δεν παύει να μεγαλώνει. Άρχισε να επιταχύνεται με τη Βιομηχανική Επανάσταση, όταν ο κόσμος ξεκίνησε να γίνεται όλο και πιο περίπλοκος, κι από τότε κάνει τους Μαύρους Κύκνους να λειτουργούν σαν μεγάλα αινίγματα.

Η καθοριστική παγκόσμια τάση το 2017 θα είναι η ανάπτυξη ή η επιδείνωση των ρωσσο-αμερικανικών σχέσεων υπό τον νεο-εκλεγέντα Αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ και ο αντίκτυπος της εξέλιξης αυτής σε άλλες περιοχές. Αυτό είναι το συμπέρασμα μιας πρόσφατης έκθεσης που συνέταξε η ρωσσική Συμβουλευτική Ομάδα Εξωτερικής Πολιτικής, η οποία εξέτασε προσεκτικά τις διεθνείς απειλές που αντιμετωπίζει ο κόσμος.

Η γενική εντύπωση είναι ότι η προεδρία Τραμπ προσφέρει μια θαυμάσια ευκαιρία για την Μόσχα να αναβιώσει την ιδέα του Ρώσσου πρωθυπουργού Μεντβέντεφ για ένα Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ασφαλείας με δομή αφιερωμένη στην πρόληψη και αποτροπή κρίσεων, όπως π.χ. η ουκρανική. Θα μπορούσε, επίσης, η ικανή ρωσσική διπλωματία να γεφυρώσει το επικείμενο χάσμα μεταξύ Ουάσιγκτων υπό τον Τραμπ και Βερολίνου υπό την Μέρκελ.

Μπορεί να αποτραπεί ο Μεγάλος Πόλεμος;

Από 5 έως 10 Σεπτεμβρίου, η Ρωσσική Ομοσπονδία πραγματοποίησε την “Καύκασος 2016”, μία από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές ασκήσεις που έγιναν ποτέ. Σε αυτή στρατιωτική άσκηση συμμετείχαν 120.000 στρατιώτες και πολιτικό προσωπικό. Σύμφωνα με το ρωσσικό πρακτορείο ειδήσεων Tass, η άσκηση έλαβε χώρα σε άμεση γειτνίαση με την χερσόνησο της Κριμαίας. Ο επικεφαλής του ρωσσικού Γενικού Επιτελείου Valery Gerasimov δήλωσε στις 9 Σεπτεμβρίου, ότι σε καμμία φάση της άσκησης δεν συμμετείχαν ποτέ ταυτόχρονα πάνω από 12.500 άτομα. Συμμετείχαν επίσης στελέχη υπουργείων και μέλη της ρωσικής κεντρικής τράπεζας. Ο Gerasimov περιέγραψε τις ασκήσεις ως «μια εντατική στρατιωτική εκπαίδευση». Ήταν μια σκληρή δοκιμασία για τους διοικητές όλων των βαθμίδων και για τις δυνατότητές τους στον συντονισμό επιχειρήσεων. [Πηγή: Niki Vogt, Current Concerns, 22/10/2016]

Το μέγεθος της άσκησης και η επιλογή της περιοχής μπορεί να ερμηνευθεί ως σαφής προειδοποίηση προς τη Δύση να μην ασκήσει υπερβολική πίεση στο ζήτημα της «προσάρτησης της Κριμαίας» και να μην δοκιμάσει χωρίς λόγο την υπομονή της Ρωσσίας στην περιοχή του Ντονμπάς.

Σύμφωνα με τους συνδαιτημόνες στην τελευταία ρωσσική “Μπίλντερμπεργκ”, την Λέσχη Βαλντάϊ”, υπάρχει ακόμα η δυνατότητα ο Τραμπ να επιστρέψει στην παράδοση της ρεαλιστικής εξωτερικής πολιτικής του Χένρι Κίσινγκερ. Αν το κάνει αυτό, τότε, όπως ειπώθηκε στην Συνάντηση του Valdai, μπορεί να υπάρξει μια πραγματική ευκαιρία να εγκαταλειφθεί η μεγαλομανής φιλοδοξία της προηγούμενης γενιάς και οι ΗΠΑ να επιστρέψουν σε μια νηφάλια πολιτική εκτίμηση των πραγματικών συμφερόντων και της πραγματικής δύναμής τους, και να προβούν σε ψύχραιμες προσπάθειες συμβιβασμού με άλλες ηγετικές δυνάμεις. Εδώ, πρέπει να θυμηθούμε τον γερουσιαστή Bob Corker του Τέννεσσι, έναν από τους πολύ λίγους Ρεπουμπλικάνους που επιδίωξε συμβιβασμό με τους Δημοκρατικούς, όχι μόνο για τη συμφωνία του Ιράν, αλλά και για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ήταν ένας από τους πολύ λίγους υποστηρικτές του Τραμπ για την ηγεσία του Ρεπουμπλικανικού κόμματος.

Η αρχική ευφορία στην Μόσχα για την εκλογή του Τραμπ είναι φυσική, δεδομένης της έντονης εχθρότητας της Χίλαρι Κλίντον απέναντι στην Ρωσσία, αλλά αν ο Τραμπ επιμείνει στις προεκλογικές υποσχέσεις του σχετικά με το Ιράν και ακόμα περισσότερο με την Κίνα (είπε ότι θα επιβάλει αφ' ενός δραστική μείωση των εξαγωγών της Κίνας προς τις ΗΠΑ και αφ' ετέρου θα εντείνει την αντιπαράθεση με την Κίνα στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας - δυνητικά θυελλώδης συνδυασμός), τότε η Ρωσσία δεν θα μπορέσει να συμφωνήσει.

Για τους παραπάνω λόγους, η πολιτική της Ρωσσίας “καλό είναι να διατηρήσει μια ορισμένη επιφυλακτικότητα”, συνέστησε ο Anatol Lieven, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Georgetown στο Κατάρ και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου America Right or Wrong: An Anatomy of American Nationalism (δεύτερη έκδοση 2012). [http://valdaiclub.com/a/highlights/trump-foreign-policy-what-may-it-mean-for-russia/]

Οι υπεύθυνοι χάραξης της ρωσικής πολιτικής πρέπει επίσης να έχουν κατά νου ότι η θητεία του Τραμπ είναι τετραετής. Όχι μόνο είναι εξαιρετικά αμφίβολο το αν οι οικονομικές πολιτικές του θα επιτύχουν να αποκαταστήσουν την ευημερία της μεσαίας τάξης των ΗΠΑ, αλλά υπάρχει και μεγάλη πιθανότητα να αυξηθούν σημαντικά οι εσωτερικές φυλετικές εντάσεις. Ταυτόχρονα, η διακυβέρνηση Τραμπ θα αντιμετωπίσει σταθερή και εξαιρετικά επιζήμια υπονομευτική δράση - κυρίως στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και της ασφάλειας - από μια γραφειοκρατία ανοιχτά εχθρική προς τον ίδιο και σε όλα όσα αυτός αντιπροσωπεύει. Ως εκ τούτου, ο κίνδυνος για τη Ρωσσία είναι η επάνοδος των Δημοκρατικών στην εξουσία το 2021, που θα είναι αποφασισμένοι να τερματίσουν την συμφιλίωση με την Ρωσσία και τα όποια άλλα επιτεύγματα της διακυβέρνησης Τραμπ.

Όπως υποστήριξε ο Anatol Lieven, η ρωσική κυβέρνηση θα πρέπει, συνεπώς, να είναι σταθερά προσηλωμένη στα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της Ρωσσίας και της ευρωπαϊκής ηπείρου, και να μην επιτρέψει η νέα σχέση της με την Ουάσιγκτων να διαβρώσει περαιτέρω την μακρά σχέση της με την Δυτική Ευρώπη.

Νέα Τάξη με Τραμπ-Πούτιν: Κβο Βάντις;

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφαλείας, η λίστα των υποστηρικτών του Τραμπ είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Αυτό δημιουργεί μια μεγάλη ευκαιρία και δύο μεγάλους κινδύνους για τη διακυβέρνηση Τραμπ και την πολιτική των ΗΠΑ. Ο ένας κίνδυνος είναι ότι θα έχει μεν την ευκαιρία να διορίσει κάπως διαφορετικής “απόχρωσης” άτομα από τους συνήθεις παρατρεχάμενους της Ουάσιγκτων, όμως αυτές οι “παλιές καραβάνες” θα εργάζονται αθόρυβα για να σαμποτάρουν τις όποιες πραγματικά νέες πρωτοβουλίες προτείνονται από τους “καινούργιους”. Είναι εξαιρετικά απίθανο ο Τραμπ να διορίσει πολλούς νεο-συντηρητικούς (neocons), επειδή οι περισσότεροι από αυτούς είχαν εκφράσει ανοιχτά το μίσος τους προς το πρόσωπό του, και στήριξαν φανατικά την Χίλαρι Κλίντον. Αλλά σε βασικά ζητήματα το μεγαλύτερο μέρος του κατεστημένου της εξωτερικής πολιτικής της Ουάσιγκτων δεν απέχει και πολύ από τους neocons: μάρτυρας οι δεκάδες Αμερικανοί διπλωμάτες που το φθινόπωρο υπέγραψαν μια επιστολή ζητώντας από τον Ομπάμα να υιοθετήσει μια πιο σκληροπυρηνική και παρεμβατική πολιτική έναντι της κυβέρνησης της Συρίας.

Αυτή την στιγμή, η ρητορική του Τραμπ δεν βγάζει νόημα: θέλει να προσεγγίσει την Ρωσσία, ενώ ανταγωνίζεται την Κίνα και θέλει να νικήσει το ISIS, ενώ απειλεί και πάλι το Ιράν. Αυτό είναι τρέλλα.

Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν δύο λόγοι για να ελπίζουμε. Ο ένας είναι το δεδομένο ότι οι neocons απέτυχαν πάντα σε ό,τι προσπάθησαν. Άρα, πιθανότατα θα αποτύχουν να εμποδίσουν τον Τραμπ... Η άλλη ελπίδα είναι ότι τα τελευταία υπολείμματα των neocons θα εκνευρίσουν, ίσως και να εξοργίσουτον Τραμπ σε σημείο που θα εγκαταλείψει τις μάταιες προσπάθειές του να τους κατευνάσει. Μόνο εφαρμόζοντας μια συστηματική πολιτική “απο-neoconοποίησης” του πολιτικού κατεστημένου των ΗΠΑ, ο Τραμπ θα έχει ελπίδες να “κάνει την Αμερική μεγάλη και πάλι”.

Αν ελπίζει να αποσπάσει την προσοχή τους κατευνάζοντάς τους στα ήσσονος σημασίας ζητήματα, τότε οι προσπάθειές του είναι καταδικασμένες και θα βαδίσει τον ίδιο δρόμο που βάδισε ο Ομπάμα ο οποίος, τουλάχιστον επιφανειακά, αρχικά φάνηκε ότι δεν ήταν ένας υποψήφιος των neocon και κατέληξε να γίνει απόλυτα πειθήνια μαριονέτα τους.

Ο άλλος κίνδυνος είναι ο Τραμπ να αποφύγει μεν το κατεστημένο, αλλά στην θέση του να διορίσει έναν μάτσο επιθετικούς και παρορμητικούς σωβινιστές Μάβερικς - όπως είναι και ο ίδιος - για να επιβάλει την δική του πολιτική σε θέματα εξωτερικών και ασφαλείας. 

Αυτή η επιθετική και παρορμητική ιδιοσυγκρασία του είναι το πιο ανησυχητικό χαρακτηριστικό, απ' όλα, για τον Τραμπ και την κυβέρνησή του.

Σύμφωνα με τον Clifford Kupchan, πρόεδρο του Eurasia Group, “Το κλειδί για την σταθεροποίηση και, στη συνέχεια, την βελτίωση των διμερών σχέσεων ΗΠΑ και Ρωσσίας έγκειται σε τρία ζητήματα: στον έλεγχο των εξοπλισμών, της τρομοκρατίας, και του κυβερνοχώρου. Τα δύο έθνη διαθέτουν περίπου διάταξη ανάπτυξης 4.000 πυρηνικών κεφαλών και άλλες 9.000 σε αποθέματα. Οι δύο πλευρές μπορούν και πρέπει να μειώσουν τους αριθμούς αυτούς. Τουλάχιστον, οι ΗΠΑ και η Ρωσσία θα πρέπει να προετοιμαστούν για μια καινούργια Νέα Αρχή (New Start) - που θα λήξει το 2021. Η πρόοδος στον έλεγχο των όπλων απαιτεί πολύ δύσκολες συνομιλίες, συμφωνίες και συμβιβασμούς στα προηγμένα συμβατικά όπλα, την στρατιωτικοποίηση του διαστήματος και την αντιπυραυλική άμυνα.

Η ετοιμότητα της Ουάσιγκτων και της Μόσχας να φθάσουν σε μια συνεννόηση θα καθορίσει αν οι κυρώσεις που επιβάλλονται στην Ρωσσία από την Δύση θα  αρθούν, καθώς και κατά πόσον το Κρεμλίνο και ο Λευκός Οίκος θα μπορέσουν να συνεργαστούν ή όχι για την καταπολέμηση της διεθνούς τρομοκρατίας στην Συρία και το Ιράκ και την επίλυση των περιφερειακών προβλημάτων στον μετασοβιετικό χώρο.

Σύμφωνα με την  Tatiana Shakleina, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας (Πανεπιστήμιο MGIMO), η πολιτική της Ουάσιγκτων απέναντι στη Μόσχα θα είναι καθοριστική για το 2017.

«Τα βασικά ερωτήματα είναι αν οι ΗΠΑ θα αλλάξουν το πρότυπο της εξωτερικής πολιτικής τους και αν μια νέα αμερικανική πολιτική ελίτ, παρά τις προτιμήσεις της, μπορέσει να το κάνει», είπε η Shakleina, κατά τη διάρκεια της παρουσίασης της έκθεσης της Συμβουλευτικής Ομάδας για την Εξωτερική Πολιτική. “Μέχρι στιγμής, η κατάσταση είναι ασαφής και δεν υπάρχει το έδαφος για αλλαγή πολιτικής πορείας”.

Τι απειλές θα αντιμετωπίσει ο κόσμος το 2017

Το 2017, άλλες παγκόσμιες απειλές μπορεί να προέρχονται από χώρες όπως η Σαουδική Αραβία (όπου μπορεί να αποσταθεροποιηθεί το καθεστώς) και η Ινδονησία (που μπορεί να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο της κατάρρευσης). Υπάρχει επίσης κίνδυνος πυρηνικής καταστροφής. Οι απειλές αυτές θα είναι «Μαύροι Κύκνοι» (Black Swans), ή χαμηλής πιθανότητας ενδεχόμενα με μεγάλο αντίκτυπο, εφ' όσον συμβούν. Γι' αυτό, σύμφωνα με τους ειδικούς, είναι απαραίτητο να συνειδητοποιηθεί ευρέως η προοπτική αυτή ώστε να προβληματίσει όσους ενδιαφέρονται για την παγκόσμια πολιτική.

“Ο σημερινός κόσμος έχει σταματήσει να εξελίσσεται με γραμμικό τρόπο, με το παρόν να μην είναι πλέον το αποτέλεσμα του παρελθόντος", δήλωσε ο Andrei Sushentsov, διευθυντής της Ρωσσικής Συμβουλευτικής Ομάδας Εξωτερικής Πολιτικής. “Η τάση που κυριαρχεί στις διεθνείς σχέσεις είναι η αβεβαιότητα”.

Η Μόσχα έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα περιβάλλον για τη βελτίωση της σχέσης με την Ουάσιγκτων, αλλά μπορεί να εκραγούν άλλες εστίες αστάθειας και συγκρούσεων και αυτό ίσως  προσελκύσει την προσοχή των παγκόσμιων δυνάμεων. Μεταξύ των χωρών που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια παγκόσμια σύγκρουση είναι η Ινδονησία, με τις αυξανόμενες θρησκευτικές και εθνοτικές εντάσεις μεταξύ του πληθυσμού, που θα μπορούσε να οδηγήσει την Ινδονησία στην κατάσταση του “αποτυχημένου κράτους” (failed state).

Ένας άλλος “Μαύρος Κύκνος” μπορεί να προέλθει από την Σαουδική Αραβία, επειδή η άρχουσα ελίτ αντιμετωπίζει κίνδυνο αποσταθεροποίησης. Ο βασικός λόγος πίσω από αυτές τις ανησυχίες είναι η κακή κατάσταση της υγείας του Σαουδάραβα βασιλιά Salman bin Abdulaziz Al Saud. Η κατάσταση επιδεινώνεται από την πιθανότητα να αρνηθεί να αναλάβει την εξουσία ο πρίγκιπας Muhammad bin Nayef. Αυτό μπορεί να πυροδοτήσει αντιπαλότητες στο εσωτερικό της σαουδαραβικής πολιτικής ελίτ και, ως εκ τούτου, να φέρει ακόμα περισσότερη αστάθεια στη χώρα.

Όσον αφορά την τρομοκρατία, είναι απαραίτητο να επιτευχθεί ένα υψηλότερο επίπεδο συνεργασίας. Τόσο η Ρωσσία όσο και η Αμερική έχουν υποστεί πολύ επώδυνες τρομοκρατικές επιθέσεις, οπότε η στενή συνεργασία τους είναι πραγματικά προς το κοινό συμφέρον. Το πρώτο βήμα είναι η αποκατάσταση υψηλότερου επιπέδου διμερούς εμπιστοσύνης, έτσι ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη ανταλλαγή πληροφοριών. Τα κράτη δεν χρειάζεται να είναι “σύμμαχοι” για να συνεργάζονται αποτελεσματικά και να ανταλλάσσουν πληροφορίες κατά της τρομοκρατίας. Στην Συρία, για παράδειγμα, υπάρχει πλήρης συμφωνία ότι τόσο το ISIS όσο και η al Nusra αποτελούν τρομοκρατικές οργανώσεις. Σύμφωνα με τον εκλεγέντα πρόεδρο Τραμπ, υπάρχει εύλογη πιθανότητα οι δύο πλευρές να πλήξουν συντονισμένα τις δύο οργανώσεις – επιδιώκοντας ταυτόχρονα την ελαχιστοποίηση πρόκλησης παράπλευρων ζημιών και την προστασία των αμάχων.

Ο κυβερνοχώρος είναι ένα νέο μέτωπο. Και οι δύο πλευρές πρέπει να εργαστούν σκληρότερα για την ανάπτυξη κοινών προτύπων στον κυβερνοχώρο και να διασφαλίσουν ότι δεν θα συμβεί  πιθανή κλιμάκωση παραβιάσεων και επιθέσεων εκεί. Τα πολιτικά και οικονομικά συστήματα της Ρωσσίας, των ΗΠΑ, αλλά και όλων των κορυφαίων οικονομιών του κόσμου είναι ευάλωτα, και η διακυβέρνηση Τραμπ πρέπει να συνεργαστεί με την Ρωσσία και άλλες χώρες για να αποτρέψει αυτή την απειλή.

Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία και οι εντάσεις στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ένα αμφισβητούμενο έδαφος που διεκδικείται από δύο πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας, θα αποτελέσουν βασικές προκλήσεις στον μετασοβιετικό χώρο το 2017, σύμφωνα με την έκθεση.

“Η εσωτερική κατάσταση στην Ουκρανία θα εξαρτηθεί από την οικονομική στήριξη του Κιέβου από την Δύση”, είπε ο Nicolay Sylaev, ένας από τους συντάκτες της έκθεσης και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο MGIMO. Όσον αφορά τις σχέσεις ΗΠΑ-Ουκρανίας, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι η διακυβέρνηση Τραμπ δεν θα δώσει ιδιαίτερη προσοχή στις συγκρούσεις του Ντονμπάς.

Το 2017, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ μπορεί επίσης να αποτελέσει άλλον ένα “Μαύρο Κύκνο” στην Ευρασία, το ίδιο και η περιοχή των Βαλκανίων (Κόσσοβο-Βοσνία-Σκόπια).

Αν οι κυβερνήσεις Τραμπ και Πούτιν  μπορούσαν να συμφωνήσουν σε όλα, δεν θα υπήρχε πρόβλημα. Αλλά αναπόφευκτα θα υπάρξουν διαφωνίες (η απαίτηση του Τραμπ να τεθεί ένα τέλος στην πυρηνική συμφωνία με το Ιράν και να υπάρξουν νέες κυρώσεις είναι ένα ισχυρό παράδειγμα, και ένα δεύτερο είναι η Κίνα - πολύ μεγαλύτερο και πιο επικίνδυνο για αργότερα), και θα υπάρξουν πολλοί άνθρωποι στο Στέητ Ντηπάρτμεντ και το Πεντάγωνο που θα εργάζονται άγρυπνα για την γιγάντωση των διαφωνιών αυτών. Ο κίνδυνος είναι ότι οι παρορμητικοί άνθρωποι στη διακυβέρνηση Τραμπ μπορεί να μεταστραφούν και να καταλήξουν στην συνηθισμένη κατάσταση της εχθρότητας προς τη Ρωσσία. Όσον αφορά τους “Μαύρους Κύκνους”, ισχύει η γνωστή  απάντηση του Βρετανού πρωθυπουργού Χάρολντ Μακμίλαν, όταν ρωτήθηκε για την μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισε στην διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής, "Τα γεγονότα, αγαπητέ μου". Το πώς ένας πρόεδρος των ΗΠΑ και η ομάδα του αντιδρούν στα απρόσμενα γεγονότα είναι μία από τις μεγαλύτερες δοκιμασίες τους, πάνω απ' όλα είναι δοκιμή των νεύρων, του αυτο-ελέγχου και της νηφάλιας, καλά πληροφορημένης κρίσης τους. Δυστυχώς, οι ιδιότητες αυτές δεν φαίνεται να χαρακτηρίζουν μέχρι στιγμής τον Ντόναλντ Τραμπ.

*Δημοσιεύθηκε στο Hellenic Nexus τ.115, Φεβρουάριος 2017