“Ηθικές Τράπεζες”: Η Εναλλακτική Όψη της Οικονομίας

“Ηθικές Τράπεζες”: Η Εναλλακτική Όψη της Οικονομίας

Ένας τρόπος αντίστασης της κοινωνίας στην υπερεθνική Ελίτ

του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη*

“Ποιο είναι το μεγαλύτερο έγκλημα: η ληστεία ή η ίδρυση μιας τράπεζας;”

Μπέρτολτ Μπρεχτ, 1930 (“Όπερα της Πεντάρας)

Οι καταστροφικές εξελίξεις των τελευταίων ετών στην απορρυθμισμένη παγκόσμια οικονομία, που φέρνουν την μια κρίση μετά την άλλη, εξυπηρετούν μόνο την απληστία της ελίτ, η οποία γίνεται πλουσιότερη και ισχυρότερη σε βάρος της υπόλοιπης ανθρωπότητας.

Η πλειοψηφία των ανθρώπων παραμένει αποκλεισμένη από την ευημερία και πρέπει να αντεπεξέλθει σε κοινωνικές περικοπές, πολέμους, κλιματική αλλαγή και περιβαλλοντικές καταστροφές. Μερικοί ζουν μέσα στην αφθονία, ενώ άλλοι αγωνίζονται να επιβιώσουν. Ο σύγχρονος υλιστικός οικονομισμός έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο κενό γιατί είναι κοινωνικά και πολιτικά διαλυτικός. Η νεοφιλελεύθερη οικονομία είναι ένας “βασιλιάς χωρίς ρούχα”. Αυτό δεν πρέπει να συνεχιστεί. Μπορούμε να το αλλάξουμε, αν ενωθούμε και εργασθούμε όλοι μαζί.

Το τραπεζικό σύστημα

Σήμερα, σχεδόν όλες οι μεγάλες τράπεζες, τις οποίες γνωρίζουμε (και με τις οποίες συναλλασσόμαστε) έχουν κατηγορηθεί για φοροδιαφυγή, χρηματοδότηση του εμπορίου ναρκωτικών και όπλων, και τις επικίνδυνες για το περιβάλλον επενδύσεις που κάνουν σε πετρελαϊκές και πυρηνικές βιομηχανίες, μεταξύ άλλων κακών.

Το τραπεζικό σύστημα γεννήθηκε το 1406, αλλά είχε επινοηθεί από τους Αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους για να προστατεύουν το δημόσιο χρήμα στις ταραγμένες εποχές. Τότε, και οι δύο “υπερδυνάμεις” του αρχαίου κόσμου ήταν ακραιφνώς “χριστιανικές”. Το μεσαιωνικό σύστημα βασιζόταν στον αντι-ματεριαλισμό του Ιησού. Κάθε τραπεζική συναλλαγή όφειλε να είναι “ηθική” και οποιαδήποτε μορφή “τοκογλυφίας” θεωρείτο ανήθικη, αφού ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα είναι η Απληστία.

Σήμερα, οι περισσότερες επενδύσεις θα θεωρούντο ανήθικες από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους της Αρχαιότητας, που έθεσαν τα πρότυπα με βάση περισσότερο την ηθική παρά το κέρδος αποκλειστικά.

Από τα πρώτα ιστορικά χρόνια, ο χρυσός, που ήταν ταυτισμένος με τον πνευματικό κόσμο, χρησιμοποιήθηκε για καλλιτεχνικούς και θρησκευτικούς σκοπούς, αλλά και για τις οικονομικές συναλλαγές που έκαναν τα θρησκευτικά ιερατεία.

Στην μεσαιωνική περίοδο, η μεν Χριστιανική εκκλησία απαγόρευε κάθε τοκογλυφική δραστηριότητα, το δε Ισλάμ δεν επέτρεπε καθόλου τον τόκο. Τα μοναστήρια, που ρύθμιζαν την οικονομική ζωή της κάθε τοπικής κοινωνίας, έκαναν επενδύσεις και αγαθοεργίες με βάση κυρίως μια ηθική και θρησκευτική προοπτική.

Μετά τον 15ο αιώνα, με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και αργότερα του Διαφωτισμού, η κοινωνία απομακρύνθηκε σταδιακά από το θείο, την φύση και την κοινοτική αντίληψη.

Από τον 16ο αιώνα, αρχίζει να υποχωρεί η μεσαιωνική επιρροή της Εκκλησίας, που καταδίκαζε κάθε έντοκη δραστηριότητα, και να γεννιέται μια νέα τάξη, αυτή των μεγαλεμπόρων, των πρώτων καπιταλιστών.

Οι ανθρώπινες σχέσεις άλλαξαν και επικράτησε η ιδέα του ατομισμού και του προσωπικού οφέλους. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, εμφανίστηκαν και ευδοκίμησαν οι τραπεζίτες.

Το 1406, οι δύο πρώτες τράπεζες ιδρύονται στην αναγεννησιακή Φλωρεντία (Banco Soranza) και στην Γένοβα (Banco San Giorgio).

Οι ανακαλύψεις νέων γαιών και η μεγάλη αύξηση των ανταλλαγών απέφερε τεράστια κέρδη στους οίκους του ευρωπαϊκού εμπορίου, τα οποία γίνονταν κεφάλαια για έντοκα δάνεια, παρά τις θρησκευτικές απαγορεύσεις.

Τα χρηματιστικά εργαλεία που κληρονομήθηκαν από τα τέλη του Μεσαίωνα (χρεωστικά ομόλογα, συναλλαγματικές) μετατρέπονται σε πιστοδοτικές διαδικασίες και η πίστωση εξαπλώνεται παντού.

Όντας μέσα στο επίκεντρο της κοινωνικο-οικονομικής πολιτικής εξέλιξης, οι τραπεζίτες χρησιμοποιούσαν την θέση τους χωρίς κοινωνική ευαισθησία μόνο για να μεγαλώσουν τις δουλειές και τα κέρδη τους.

Ο πρωτοφανής ιστορικά κοινωνικός και οικονομικός μετασχηματισμός, που άρχισε με την εμφάνιση του καπιταλισμού, ταυτίστηκε με την σταδιακή εδραίωση του σύγχρονου τραπεζικού συστήματος, την αποθέωση του οποίου βιώσαμε, με όλες τις καταστροφικές συνέπειες, στην τελευταία φάση της παγκοσμιοποίησης μετά το 1989.

Η ιδέα της “ηθικής τράπεζας”

Μέχρι πρόσφατα, εκτός από του να κρύβεις τα χρήματά σου κάτω από το στρώμα σου, δεν υπήρχαν πολλές εναλλακτικές για να αποφύγεις το κατεστημένο των τραπεζών. Τώρα, με τον ηλεκτρονικό ολοκληρωτισμό δεν μπορείς να αποφύγεις ούτε αυτό...

Τα τελευταία χρόνια, όμως, έχουν αρχίσει να εμφανίζονται σε ολόκληρο τον κόσμο οι “Ηθικές Τράπεζες” (Ethical Banks), που επενδύουν τα δικά τους χρήματα και των πελατών τους στην προστασία του περιβάλλοντος, στην αντιμετώπιση της φτώχειας, σε κοινωνικά προγράμματα, στην κοινωνικά υπεύθυνη συμπεριφορά των επιχειρήσεων και αλλού.

Σύμφωνα με την ειδικό στις επενδύσεις Audrey Choi, οι μεμονωμένοι πολίτες κατέχουν το μισό όλου του παγκόσμιου κεφαλαίου, κάτι που τους δίνει την δύναμη να κάνουν την διαφορά και να τοποθετήσουν τα χρήματά τους σε τράπεζες που υπερασπίζονται τις κοινωνικές αξίες και την βιώσιμη ανάπτυξη!

Αλλάζοντας τον τρόπο που διαθέτουμε τα χρήματά μας, αποσύροντας τα χρήματά μας από τις κακές τράπεζες, που τροφοδοτούν τις τσέπες των διευθυντών και των πολιτικών μας, παίρνουμε πίσω αυτό το ίδιο το “καύσιμο” που τους δίνει όλη αυτή την καταστροφική δύναμη εναντίον της κοινωνίας.

“Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι τράπεζες είναι εν πολλοίς αντανάκλαση των δικών μας προσωπικών αξιών. Ο καρπός του μεγαλύτερου μέρους της εργασίας μας, τα χρήματα, θα έπρεπε να διατίθενται μόνο σ' εκείνη την παραγωγική δραστηριότητα που μας υπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο, είτε πρόκειται για τροφή, είτε για στέγη, είτε για επένδυση”, εξηγεί η Choi.

“Πολλές τράπεζες είναι υπεύθυνες για την χρηματοπιστωτική κρίση και για την κρίση δημόσιου χρέους”, λέει ο Markus Dufner, συντονιστής της εκστρατείας “Χρειαζόμαστε Εναλλακτικές Τράπεζες”, που δραστηριοποιείται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ενώνοντας σημαντικές ακτιβιστικές δράσεις (www.andere-banken.de). Η κοινή πολιτική συμμαχία στρέφεται κατά του ανεύθυνου τραπεζικού συστήματος, των βρώμικων κερδών των τοκογλυφικών “θεσμών” και των οικονομικών φορέων που επωφελούνται από τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. “Απαιτούμε ένα νέο μοντέλο λειτουργίας από τις τράπεζες. Ένα μοντέλο λειτουργίας που θα δίνει προτεραιότητα στους ανθρώπους, στα περιβαλλοντικά ζητήματα και στο κοινό καλό και όχι σε φιλόδοξους κερδοσκοπικούς στόχους. Χρειαζόμαστε ξανά τραπεζίτες με αρχές στην θέση των αδίστακτων και χωρίς ήθος τοκογλύφων, που το μόνο που έχουν στο μυαλό τους είναι το μπόνους”, τονίζει.

Η κοινή δράση κινημάτων όπως τα Dachverband den Kritischen Aktionäre, Facing Finance, foodwatch, Ohne Rüstung Leben και urgewald στρέφεται τώρα κατά των πολεμοκάπηλων, αυτών που δημιουργούν την πείνα και των “τζογαδόρων” και απαιτούν σαφείς κανονισμούς λειτουργίας της χρηματοπιστωτικής βιομηχανίας.

Ειδικότερα, η Deutsche Bank των Γερμανών του Σόϊμπλε, που “κουνά το δάχτυλο” σε όλο τον ευρωπαϊκό Νότο, συμμετέχει σε πολλές ηθικά και οικολογικά ανάρμοστες δραστηριότητες, όπως η χρηματοδότηση παραγωγής όπλων διασποράς και μεταλλαγμένων προϊόντων.

Ηθική τραπεζική πρακτική

Η ηθική τραπεζική πρακτική του συνεργατικού κινήματος από τις αρχές του 20ου αιώνα είναι ένα παράδειγμα τού πώς βασικές ανάγκες μπορούν να ικανοποιηθούν μέσω μορφών συνεργασίας και αμοιβαιότητας. Οι σύγχρονες μορφές συνεργασίας, εκτός από του να επικεντρώνονται σε ανάγκες μελών όπως τα κινήματα δίκαιου εμπορίου (fair trade) και μικροπίστωσης, στον συνδυασμό οικονομικών και κοινωνικών αξιών, είναι ένα βήμα μπροστά στην κατανόηση και την πρακτική της αδελφοσύνης και της αλληλεγγύης σε ένα παγκόσμιο οικονομικό πλαίσιο. Τόσο το συνεργατικό κίνημα όσο και τα νέα κοινωνικά κινήματα από την δεκαετία του '60 έχουν αναπτύξει μια πρακτική ηθικών τραπεζικών εργασιών.

Η έννοια της επένδυσης που σέβεται κάποιες ηθικές αρχές και γίνεται με έναν κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι πρωτοεμφανίζεται τον 18ο αιώνα με τους Κουάκερους της Αγγλίας. Αυτοί απέφευγαν να επενδύουν σε βιομηχανίες που θεωρούσαν ανήθικες όπως το δουλεμπόριο, ο τζόγος, ο καπνός και το αλκοόλ.

Στις δεκαετίες '60 και '70, μέσα στο αμφισβητησιακό πνεύμα της εποχής, η πεποίθηση ότι οι επενδύσεις θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην κοινωνική αλλαγή οδήγησε στην δημιουργία του Pax World Fund (www.paxworld.com). Αυτό το συγκεκριμένο επενδυτικό εργαλείο, που ιδρύθηκε το 1971, ήταν το πρώτο ευρέως διαφοροποιημένο, δημόσια διαθέσιμο αμοιβαίο κεφάλαιο που χρησιμοποιούσε μαζί με τα οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια για τις επενδυτικές του αποφάσεις.

Η μεγάλη έκρηξη, όμως, της ιδέας των “ηθικών τραπεζών” έγινε μετά την τελευταία κρίση της παγκόσμιας οικονομίας και το ξεγύμνωμα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, που έφερε την υπερχρέωση όλων των χωρών και την εκτίναξη των ανισοτήτων παγκοσμίως.

“Βάλαμε κάτω τα πράγματα και διαπιστώσαμε ότι δεν υπάρχει πραγματική λύση στην κρίση αν δεν το επιδιώξουμε μόνοι μας”, εξηγεί ο Μαρκ Μπόντεμπ, συνιδρυτής της NewB, μιας συνεργατικής τράπεζας του Βελγίου.

Η τάση για ένα ηθικό, αλληλέγγυο και εναλλακτικό μοντέλο ανάπτυξης, που θα βοηθήσει στην δημιουργία ενός καλύτερου, ανθρώπινου και φιλικού με το περιβάλλον κόσμου, συνεπαίρνει όλο και περισσότερο συνειδητούς καταναλωτές, ηθικούς επενδυτές, φωτισμένους επιχειρηματίες και εναλλακτικές οργανώσεις.

Όλοι αυτοί οι πολίτες και τα ιδρύματα θέλουν να βρουν λύσεις για την φτώχεια, την αδικία, τους πολέμους, τις επιδημικές ασθένειες, την έλλειψη εκπαίδευσης και την καταστροφή της φύσης και του πλανήτη από την απληστία του turbo-καπιταλισμού, μέσα από αυτές τις πρωτοβουλίες που παίρνουν διάφορες μορφές, όπως θα δούμε παρακάτω:

α. Συνεργατικές τράπεζες και πιστωτικές ενώσεις

Οι συνεργατικές τράπεζες και οι πιστωτικές ενώσεις έχουν συνεισφέρει σημαντικά στην παροχή χρημάτων στα μέλη τους, κάτι που στην αρχή του 20ου αιώνα αποτελούσε κοινωνικό έργο. Αυτό άλλαξε όταν οι εμπορικές και αποταμιευτικές τράπεζες άρχισαν να προσφέρουν τραπεζικές υπηρεσίες σε ευρύτερη κλίμακα. Πολλές συνεργατικές τράπεζες επέκτειναν τις δραστηριότητές τους στον κατεστημένο χώρο και έχασαν την ξεχωριστή κοινωνική τους αποστολή. Ορισμένες από αυτές ξανα-ανακάλυψαν πρόσφατα τις ρίζες τους και επαναπροσδιορίζουν μερικές από τις δραστηριότητές τους. Παραδείγματα τέτοιων τραπεζών είναι η Rabobank στην Ολλανδία, η Vancity στον Καναδά, η Cooperative Bank στο Ηνωμένο Βασίλειο και η Crédit Coopératif στην Γαλλία.

β. Νέες κοινωνικές τράπεζες ή ιδιωτικές αναπτυξιακές τράπεζες

Τα τελευταία 40 χρόνια, έχουν δημιουργηθεί νέες κοινωνικές τράπεζες ή ιδιωτικές αναπτυξιακές τράπεζες και συνεχίζουν ακόμα να δημιουργούνται. Τα ερεθίσματα για την αποστολή τους προέρχονται από την αναγνώριση των αναγκών για την ανάπτυξη της κοινωνίας και των ανθρώπων, και της ανάγκης για ποιότητα ζωής, όπου περιλαμβάνεται η φροντίδα για το περιβάλλον. Ενδιαφέρονται για τον τρόπο διαχείρισης των χρημάτων, όχι μόνο για το αποτέλεσμα.

Βλέπουν την συνεργασία όχι μόνο ως αμοιβαία διαδικασία βοήθειας μεταξύ μελών αλλά ως επέκταση του ενδιαφέροντός τους προς τις ανάγκες άλλων ανθρώπινων κοινοτήτων σε τοπικό ή παγκόσμιο πλαίσιο. Δεν θέλουν να αρνηθούν τις αξίες τους ακόμα κι αν αναπτυχθούν και αλλάξουν, γιατί η ανάπτυξη δεν αποτελεί στόχο από μόνη της και η χρηματοπιστωτική κερδοφορία θεωρείται συνθήκη για περαιτέρω συλλογική πρόοδο.

Σ' αυτούς τους “ηθικούς” οργανισμούς, που λειτουργούν και τράπεζες, περιλαμβάνονται οι:

- Triodos Bank (1980), Ολλανδία, με κλάδους στο Βέλγιο, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ισπανία και την Γερμανία

- Merur Bank (1985), Δανία

- Alternative Bank Schweiz (1990), Ελβετία

- Ekobanken (1998), Σουηδία

- Banca Popolare Etica (1998), Ιταλία

γ. Η Triodos Bank: υπόδειγμα εναλλακτικής πρακτικής

Πρωτοπόρα στον τομέα της υπεύθυνης κοινωνικά τραπεζικής δραστηριότητας είναι η Triodos Bank, η οποία έχει ήδη τριανταεπτά χρόνια παρουσία στην Ευρώπη.

Η τράπεζα ιδρύθηκε στην Ολλανδία το 1980, ως μια ανθρωποσοφική πρωτοβουλία και εισήγαγε το πρώτο “πράσινο κεφάλαιο” για φιλικά προς το περιβάλλον πρότζεκτ στο Χρηματιστήριο του Άμστερνταμ.

Η Triodos Bank σήμερα δανείζει πάνω από 850 εκατομ. ευρώ σε περίπου 4.000 πρότζεκτ, οργανώσεις και επιχειρήσεις σε τέσσερις καίριους τομείς-κλειδιά και σε 16 υπο-τομείς σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες. Οι τομείς αυτοί είναι η φύση και το περιβάλλον, οι αλληλέγγυες επιχειρήσεις καθώς και ο πολιτισμός και η κοινωνία. Στους υπο-τομείς περιλαμβάνονται η οργανική τροφή, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η κοινωνική επιχειρηματικότητα, οι ενώσεις στέγασης, η εκπαίδευση, η τέχνη και ο πολιτισμός. Μέσω της επένδυσης και του δανεισμού σε περίπου 60 οργανισμούς μικροπίστωσης σε 30 χώρες (σε Ασία, Αφρική και Νότια Αμερική), της χρηματοδότησης του δίκαιου εμπορίου (fair trade) και της ανάπτυξης της συνεργασίας, η Triodos Bank Group συνεισφέρει παγκοσμίως στην αειφόρο ανάπτυξη. Το Γκρουπ διαχειρίζεται, επίσης, περιβαλλοντικά, κοινωνικά και ηθικής επένδυσης κεφάλαια.

Τα κριτήρια αξιολόγησης που χρησιμοποιούνται για τα “ηθικά” κεφάλαια του Triodos Bank Group είναι μεταξύ των πιο αυστηρών στον τομέα των ηθικών κεφαλαίων. Οι υπηρεσίες αξιολόγησης ηθικών κεφαλαίων και οι συμβουλές προσφέρονται επίσης και σε άλλες τράπεζες, σε συνταξιοδοτικά προγράμματα και σε θεσμικούς επενδυτές.

δ. Οι Τράπεζες των Φτωχών

Η μικροπίστωση (microcredit) είναι μια μεθοδολογία τραπεζικής συναλλαγής για τους ανθρώπους που δεν έχουν πρόσβαση σε χρηματοπιστωτικά μέσα, και ανακουφίζει την φτώχεια μέσω του μικρο-δανεισμού για δραστηριότητες που σκοπό έχουν ν' αυξήσουν το εισόδημα των ίδιων των φτωχών. Παρ' όλο που η μεθοδολογία αυτή δεν είναι καινούργια και θυμίζει το κίνημα που ξεκίνησε στην Γερμανία από τον Friedrich Wilhelm Raiffeisen στο τέλος του 19ου αιώνα, η μικροπίστωση στη σημερινή της μορφή γνώρισε μια τρομερή ώθηση μετά την Τράπεζα των Φτωχών (Grameen Bank) στο Μπανγκλαντές, η οποία ιδρύθηκε από τον βραβευμένο με Νόμπελ το 2006, καθηγητή Μουχάμαντ Γιουνούς (Muhammad Yunus).

Ο Γιουνούς, ο «τραπεζίτης των φτωχών» ή «δανειστής της ελπίδας», όπως τον φωνάζουν, είναι ο ιδρυτής της Τράπεζας Grameen («Γκραμίν»), που θεωρείται ότι βοηθάει εκατομμύρια απελπισμένους του Τρίτου Κόσμου, τους «φτωχότερους των φτωχών», να επιβιώσουν.

Οι πελάτες της Grameen Bank του Γιουνούς δεν χρειάζεται να έχουν περιουσιακά στοιχεία, αλλά αίσθηση «συλλογικής ευθύνης». Μοναδικός όρος είναι να συγκροτούν οι δανειζόμενοι ομάδες των πέντε, τουλάχιστον, ατόμων και να αλληλοβοηθούνται στην αποπληρωμή. Αν ένας δεν πληρώσει εγκαίρως, τότε και οι υπόλοιποι δεν μπορούν να εισπράξουν άλλα χρήματα από το δάνειο που χορηγείται σε δόσεις.

Όσο και αν φαίνεται απίστευτο για τα κρατούντα στο καπιταλιστικό τραπεζικό σύστημα, η «ισλαμική» αυτή τράπεζα που δανείζει άτοκα, έχει μεγάλη επιτυχία και στο καταπληκτικό ποσοστό του 98% -ασύλληπτο για δυτική τράπεζα- τα δάνεια φθάνουν στην πλήρη αποπληρωμή τους.

Εκτός από την Grameen Bank, ορισμένοι από τους πιο εξελιγμένους οργανισμούς μικροπίστωσης είναι οι Brac Bank (Μπανγκλαντές και Αφγανιστάν), Basix (Ινδία), Acleda Bank (Καμπότζη), Mibanco (Περού), Findesa (Νικαράγουα), Compartamos (Μεξικό), Equity Bank και K-Rep Bank (Κένυα) και Centenary Bank (Ουγκάντα).

Η μικροπίστωση βοηθά τους μικροεπιχειρηματίες να αποδείξουν τις ικανότητές τους, να αναπτύξουν μια υγιή επιχείρηση και να συμβάλλουν στην άνθιση των τοπικών οικονομιών.

Τραπεζικοί κανονισμοί και ελεύθερη αγορά

Όταν ο Άνταμ Σμιθ οραματίστηκε για πρώτη φορά την οικονομία της αγοράς, δεν διαχώρισε το ήθος (τις ηθικές αρχές) από την αγορά. Θεωρούσε αυτονόητο ότι οι ηθικές αρχές αποτελούν φυσικό μέρος της λειτουργίας της οικονομίας της αγοράς. Μάλλον θα πίστευε ότι οι οικονομικές συναλλαγές πρέπει να είναι αποτέλεσμα αμοιβαίας συμφωνίας και θα πρέπει να περιέχουν ήθος και φιλικό αίσθημα.

Αρχικά, η κοινωνία των πολιτών θεωρήθηκε ότι ήταν εκ φύσεως ικανή να ρυθμίζει την ηθική της αγοράς, αλλά με την μεγάλη απόσταση που δημιουργήθηκε μεταξύ των ατόμων που εμπλέκοντο στις συναλλαγές καθώς περνούσε ο καιρός, ο βασικός ρυθμιστής των κανόνων των οικονομικών συναλλαγών έγινε το κράτος. Αυτό επέτρεψε σε οργανισμούς όπως οι εταιρείες, που λειτουργούν ανήθικα ή, στην καλύτερη περίπτωση, χωρίς ήθος, να προκαλέσουν εξωφρενικά καταστροφικά αποτελέσματα χωρίς νομικές ή κοινωνικές κυρώσεις.

Ο φιλόσοφος Rudolf Steiner, ιδρυτής της Ανθρωποσοφίας, θεώρησε ότι το Κεφάλαιο πρέπει να κατευθύνεται σε δραστηριότητες παραγωγικές για την κοινωνία. Πρότεινε, αντί να ορίζονται οι τιμές αποκλειστικά και πλήρως από την κυβέρνηση, ή να μην υπάρχει κανένας έλεγχος στην ελεύθερη αγορά, κάθε βιομηχανία να συνάπτει αυτορρυθμιζόμενες συνεργασίες με παραγωγούς, με εταιρείες χονδρικού ή λιανικού εμπορίου, και καταναλωτές. Αυτές οι συνεργασίες θα καθορίζουν τιμές δίκαιες για όλες τις ομάδες. Το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει με καθαρά οικονομικές αποφάσεις, αλλά να είναι υπεύθυνο για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (π.χ. κατώτατο μισθό και συνθήκες ασφαλείας στον χώρο εργασίας) και την τήρηση της ισότητας των δικαιωμάτων των πολιτών του. (Rudolf Steiner, Threefold Social Order)

Σήμερα, οι προσδιορισμοί κοινωνική, ηθική, εναλλακτική, βιώσιμη, αναπτυξιακή και αλληλέγγυα τραπεζική και χρηματοπιστωτική δραστηριότητα, χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν συγκεκριμένους τρόπους διαχείρισης του χρήματος, βασισμένους σε μη οικονομικές σκοπιμότητες.

Η συνειδητή διαχείριση του χρήματος θεωρείται από μόνη της επιπρόσθετη αξία. Πολλές από αυτές τις αξίες είναι μέρος διεθνώς αναγνωρισμένων διακηρύξεων ή αρχών, όπως η Παγκόσμια Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Universal Declaration of Human Rights – 1948) των Ηνωμένων Εθνών και η Διακήρυξη των Εργασιακών Θεμελιωδών Αρχών και Δικαιωμάτων (Declaration Fundamental Principles and Rights at Work – 1998) του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας, που αναγνωρίζουν τα βασικά δικαιώματα της ελευθερίας της σκέψης, της ισότητας και της αλληλεγγύης.

Στην αρχή της δεκαετίας του '90, έγινε μια πρώτη προσπάθεια στην Ολλανδία να αναπτυχθεί η αγορά ηθικής επένδυσης κεφαλαίων.

Σήμερα υπάρχουν πάνω από 600 κεφάλαια ηθικής επένδυσης παγκοσμίως και ο αριθμός τους αυξάνεται σταθερά. Όμως, η ηθική ποιότητα αυτών των προϊόντων διαφέρει σημαντικά από πλευράς ποσότητας και περιεχομένου των θετικών και αρνητικών κριτηρίων που εφαρμόζονται. Ο αόριστος χαρακτηρισμός ενός κεφαλαίου ως “ηθικού”, που υποδηλώνει ότι έχει εφαρμοστεί προς τούτο μόνο ένα γενικό κριτήριο αξιολόγησης, δεν είναι σωστός.

Η κοινωνικά υπεύθυνη επένδυση συνδέεται με την ικανότητα να επηρεάζει την συμπεριφορά της εταιρείας με την άμεση χρηματοδότηση και την χορήγηση δανείων.

Βασικά χαρακτηριστικά μιας ηθικής τραπεζικής δραστηριότητας

Ποιες είναι οι ηθικές αρχές και οι ανθρώπινες αρετές που απαντώνται στις σύγχρονες κοινωνίες, τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, και μπορούν να περιληφθούν σε μια δίκαιη τραπεζική και χρηματοπιστωτική διαδικασία;

Σύμφωνα με τον Βέλγο Fraus de Clerck, σύμβουλο και συνιδρυτή του Triodos Bank Group, και τους συναδέλφους του από τον χώρο της ηθικής τραπεζικής, τα πιθανά ερείσματα είναι τα εξής:

α) Η αρχή της αδελφοσύνης σε διαπροσωπικό, τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο

Ενδιαφερόμαστε για την φυσική ύπαρξη και την ευημερία του άλλου; Αισθανόμαστε υπεύθυνοι για τον άλλον; Πώς αντιμετωπίζουμε αυτό το ερώτημα σε πλανητικό επίπεδο; Με τι τρόπο βιώνουμε και οργανώνουμε την παγκόσμια συνύπαρξη σε μια εποχή διαφορετικών αναπτυξιακών προτύπων σε διαφορετικές κουλτούρες και σε διαφορετικά φυσικά περιβάλλοντα σε ολόκληρο τον κόσμο;

Στόχος είναι η διαφάνεια στην ροή του χρήματος να υπηρετεί την κοινωνική συνοχή και να ερεθίζει το ενδιαφέρον καθενός, κάνοντας τα χρήματα προσβάσιμα σε όσους είναι ταλαντούχοι προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν σε πραγματικά δημιουργικές δραστηριότητες για το κοινό καλό.

β) Η αρχή της αναγνώρισης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως προϋπόθεση για ανθρώπινη ανάπτυξη

Πώς μπορεί η διαθεσιμότητα του χρήματος, με τις αντίστοιχες αξιοποιήσεις του μέσω δανεισμού, επένδυσης ή δωρεάς, να συνεισφέρει σε μια αξιόλογη χρήση των ανθρώπινων δυνατοτήτων;

γ) Η αρχή της αναζήτησης του “νοήματος” και της “ποιότητας” στην ζωή

Το “νόημα” αναφέρεται σε μια συνεχή αναζήτηση για κατανόηση, ακόμα και πνευματικού επιπέδου. Η “ποιότητα” έχει να κάνει με την “προστιθέμενη αξία”, δηλαδή το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αναζήτησης όπου γίνονται επιλογές που αφορούν την ζωή μας.

Ο αλτρουϊσμός, από οικονομικής πλευράς, δεν έρχεται σε αντίθεση με τον εγωϊσμό αλλά τείνει να εξισορροπεί την οικονομική εξέλιξη.

Ενάντια σε μια κοινωνία υλιστική, άδικη, άνομη και άπληστη, όλο και περισσότεροι Άνθρωποι στον πλανήτη συνειδητοποιούν ότι πρέπει  να ορθωθεί ένας αντίλογος στον τουρμπο-καπιταλισμό, να συγκροτηθεί ένα αντι-συστημικό μοντέλο.

Μια νέα κοινωνική συνείδηση γεννιέται σιγά-σιγά μέσα από ανεξάρτητες, διαφορετικές αλλά παράλληλες προσπάθειες, από την Ευρώπη, με την “Ένωση Ηθικών και Εναλλακτικών Τραπεζών” (FEBEA), μέχρι τις γειτονιές της Ινδίας όπου μια ομάδα παιδιών του δρόμου άνοιξαν την δική τους τράπεζα, την δική τους “Πεταλούδα”, όπως την λένε.

Ας ελπίσουμε -κι ας βοηθήσουμε- αυτό το ντόμινο της πεταλούδας να φτάσει και στην Ελλάδα όπου, μέχρι στιγμής, μόνο η Συνεταιριστική Τράπεζα Καρδίτσας δραστηριοποιείται τα χρόνια της κρίσης ως πρώτο μέλος από την χώρα μας της FEBEA.

*Δημοσιεύθηκε στο Τρίτο Μάτι τ.251 (Απρίλιος 2017)