Η Διεθνής Ακτινοβολία του 1821 - Πώς επηρέασε η Ελληνική Επανάσταση τους λαούς της Ευρώπης και όλον τον κόσμο

 Η Διεθνής Ακτινοβολία του 1821

Το προβάδισμα στην διάλυση των Αυτοκρατοριών το είχαν οι «αφυπνισμένοι» Έλληνες με κύρια οργάνωσή τους την Φιλική Εταιρεία. Στο πρότυπο αυτής δημιουργήθηκαν μια σειρά Εθνικές Εταιρείες που συσπείρωσαν ευρύτερες κοινωνικές ομάδες στην Ευρώπη και ήταν πιο αποτελεσματικές από τις ολιγάριθμες επαναστατικές σέχτες.

Πώς επηρέασε η Ελληνική Επανάσταση τους λαούς της Ευρώπης και όλον τον κόσμο

«Ο αντίκτυπος των αρχών που έχουν τεθεί σε εφαρμογή στην Ελλάδα θα φανεί σταδιακά, εδώ αλλά και σε άλλες χώρες… Δεν μπορώ να υπολογίσω πόσο ψηλά θα φτάσει η Ελλάδα. Μέχρι σήμερα ήταν το υλικό για τους ύμνους και τις ελεγείες που έγραφαν οι φανατικοί λάτρεις της• τώρα όμως θα στραφεί πάνω της η προσοχή των πολιτικών».

Λόρδος Βύρων

 

Του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη

 

Η Ελληνική Επανάσταση κράτησε από τον Φεβρουάριο του 1821 (όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης μπήκε στην Μολδοβλαχία) έως τον Φεβρουάριο του 1830 που υπογράφηκε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Εννέα, δηλαδή, χρόνια κατά τα οποία οι Έλληνες έδειξαν μια απίστευτη ηθική αντοχή μέχρι να πετύχουν την επίσημη αναγνώριση της Ελλάδας ως κράτους στην διεθνή πολιτική σκηνή. Με άσβεστη επαναστατική φλόγα και επιθυμία για ελευθερία αγωνίστηκαν οι πρόγονοί μας για ένα τόλμημα, το οποίο δεν ήταν μόνο σταθμός για την ελληνική ιστορία, αλλά επηρέασε καταλυτικά και την ευρωπαϊκή ιστορική πορεία.

Το εθνικό κράτος που συγκροτήθηκε την κρίσιμη εκείνη δεκαετία στην Ελλάδα, γύρω από το Ναύπλιο, ήταν κάτι εντελώς πρωτόγνωρο τόσο για τους Έλληνες, όσο και για την υπόλοιπη ευρωπαϊκή ήπειρο των αρχών του 19ου αιώνα.

Έτσι, η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε η εμπροσθοφυλακή σε έναν δρόμο που ακολούθησαν όλα, σχεδόν, τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη αλλά και πολλά ακόμα στον υπόλοιπο κόσμο.

Οι δύο Βρετανοί ποιητές, εκ των κορυφαίων στο φιλελληνικό κίνημα, ο Σέλλεϋ και ο Βύρων, προέβλεψαν με εντυπωσιακή ακρίβεια την πραγματική σημασία και την παγκόσμια διάσταση του ‘21. Στον Πρόλογο του ποιήματος Ελλάς, σε ένα απόσπασμα που γράφτηκε το φθινόπωρο του 1821, ο Σέλλεϋ έγραφε:

«Είναι η εποχή του πολέμου των καταπιεσμένων εναντίον των καταπιεστών. …Ένα νέο ρεύμα έχει αναδυθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη, θρεμμένο από την απέχθεια για τις ιδέες που το κρατούν αλυσοδεμένο, και θα συνεχίσει να γεννοβολά νέες γενιές, οι οποίες θα εκπληρώσουν την μοίρα που όλοι οι τύραννοι προβλέπουν και φοβούνται».

Και ο Βύρων, σε συζητήσεις οι οποίες καταγράφηκαν στους τρεις μόλις μήνες που πέρασε στο Μεσολόγγι πριν από τον θάνατό του, επίσης έβλεπε προφητικά την Ελληνική Επανάσταση ως ένα σημείο καμπής στην πορεία της Ευρώπης. Αυτό που θα κατόρθωναν οι Έλληνες επαναστάτες, προέβλεψε ο Βύρων, θα ήταν να δημιουργήσουν ένα εντελώς νέο είδος πολιτικού κράτους, το οποίο στο μέλλον θα αναπαραγόταν σε ολόκληρη την ήπειρο:

«Ο αντίκτυπος των αρχών που έχουν τεθεί σε εφαρμογή στην Ελλάδα θα φανεί σταδιακά εδώ αλλά και σε άλλες χώρες… Δεν μπορώ να υπολογίσω πόσο ψηλά θα φτάσει η Ελλάδα».

Το γεγονός ότι ο Φιλελληνισμός, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και στη Νότιο Αμερική, γονιμοποίησε πολιτικά κινήματα που συνέβαλαν στις μεταρρυθμίσεις και διεκδικήσεις του 19ου αιώνα πραγματεύεται το βιβλίο του Σκωτσέζου ιστορικού Ρόντρικ Μπήτον (Roderick Beaton) «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η παγκόσμια σημασία της» (εκδ. Αιώρα, 2021). Το μικρό σε μέγεθος αλλά πλούσιο σε περιεχόμενο αυτό έργο του Μπήτον, ο οποίος κατείχε επί τριάντα χρόνια την έδρα Κοραή στο King's College του Λονδίνου, είναι η εμπλουτισμένη έκδοση της επετειακής ομιλίας του, το 2021, στο British School at Athens, η οποία έγινε διαδικτυακά λόγω της πανδημίας.

Αυτό που επιχειρεί να μας πει ο συγγραφέας είναι ότι η Ελληνική Επανάσταση ήταν το πρώτο επιτυχημένο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα στον παλαιό κόσμο, ένα γεγονός παγκόσμιας σημασίας και όχι μια περιφερειακή εξέγερση.

Συνοψίζοντας πολλά πράγματα που έχουν ξεχασθεί ή δεν έχουν καν τύχει της ανάλογης προσοχής, ο Μπήτον επισημαίνει ότι:

«Οι Έλληνες δεν επινόησαν το εθνικό κράτος. Όμως στην Ελλάδα ήταν η πρώτη φορά που επιχειρήθηκε αυτό το πείραμα στην Ευρώπη. Όπως αποδεικνύεται, η έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης αποτέλεσε σημείο καμπής για την αλλαγή ολόκληρου του γεωπολιτικού χάρτη της ευρωπαϊκής ηπείρου, αφετηρία της μετατόπισης από το μοντέλο των πολυεθνικών, απολυταρχικών αυτοκρατοριών που επικρατούσε τον 18ο αιώνα προς το μοντέλο της αυτοδιάθεσης των εθνικών κρατών που επικράτησε τον 20ό αιώνα – με αντίκτυπο και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου». (σελ.25)

Η επιτυχία, τελικά, της Ελληνικής Επανάστασης ήταν όντως το σημείο καμπής για την πολιτική μετάλλαξη της γηραιάς ηπείρου και την αυτοδιάθεση των εθνικών κρατών. Χάρη, επίσης, στον Φιλελληνισμό, η Ελληνική Επανάσταση αποτέλεσε ένα κεφάλαιο των εθνικών ιστοριών πολλών άλλων κρατών στον πλανήτη.

Η εποχή των επαναστάσεων

Από την ώρα που σηκώθηκε το πρώτο λάβαρο της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες σύμφωνα με το γενικό σχέδιο των Υψηλάντη-Καποδίστρια, οι Φιλικοί γνώριζαν ότι ο Αγώνας θα κρινόταν σε δύο επίπεδα, το στρατιωτικό και το διπλωματικό. Γι’ αυτό και η περίφημη επαναστατική προκήρυξη του Υψηλάντη, εκτός των άλλων, απευθύνεται στους «φωτισμένους λαούς της Ευρώπης», προσπαθώντας να διεθνοποιήσει το ελληνικό ζήτημα. Το ίδιο βλέπουμε να γίνεται και με την «Διακήρυξη της Ελληνικής Ανεξαρτησίας» στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, που απευθύνεται στους «νυν πεφωτισμένους λαούς της Ευρώπης» εκ μέρους των απογόνων του σοφού έθνους των Ελλήνων.

Τους Ευρωπαϊκούς λαούς είχε κατά νου και το Κάλεσμα της «Ελληνικής Νομαρχίας» Ανωνύμου του Έλληνος (1806) αφιερωμένη στον Ρήγα:

«…Είναι αδύνατον αι ελληνικαί ψυχαί να κοιμηθούν πλέον εις την ληθαργίαν της τυραννίας! Ο λαμπρός ήχος των αρμάτων των πάλιν θέλει ακουσθεί προς κατατρόπωσιν των τυράννων των, και ταχέως». Και, πράγματι, η φωτιά που άναψε στον Προύθο ο Υψηλάντης και στον Μωριά ο Κολοκοτρώνης έμελλε να ξυπνήσει από την ληθαργία όλη την Ευρώπη.

Ανάλογους προβληματισμούς διατυπώνει και ο ιερωμένος Θεόκλητος Φαρμακίδης τον Αύγουστο του 1821, όταν αναγγέλλει την πρώτη έντυπη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στο ελεύθερο ελληνικό έδαφος, την «Σάλπιγξ Ελληνική». Στο ίδιο, πρώτο φύλλο, δημοσιεύονται πληροφορίες για την «Πολιορκία της Τριπολιτζάς» και η Προκήρυξη που φέρει την υπογραφή του Αλέξανδρου Υψηλάντη.

Γράφει, λοιπόν, ο Φαρμακίδης:

«Εις τας παρούσας περιστάσεις της Ελλάδος, ότι όλον το ελληνικόν γένος, μη υπομένον τον βαρύν της τυραννίας ζυγόν, τον οποίον έφερεν αναξίως αιώνας ολοκλήρους, απεφάσισεν υπό την προστασίαν της Θείας Προνοίας να πιάση τα όπλα, δια να αναλάβη την οποίαν απώλεσεν αυτονομίαν, είναι αναγκαιοτάτη και εφημερίς εις την Ελλάδα εκδιδομένη. Το γένος όλον αγωνιζόμενον τον υπέρ της ελευθερίας αγώνα θέλει να βλέπη και δια του τύπου τους αγώνας του κηρυττομένους, τας αρετάς των καλών δημοσίως επαινουμένας, και τας κακίας των κακών εξελεγχομένας, εις αποφυγήν και μίμησιν. Θέλει να μανθάνη τα ανά πάσαν επαρχίαν γενόμενα, και ούτω να βάλλωνται δια της εφημερίδος όλα τα μέρη του εις συνάφειαν.

Προσέτι τα ξένα έθνη έγιναν περίεργα εις τα πράγματά μας, και συχνότατα γράφουν περί ημών,  κρίνουν και επικρίνουν, επαινούν και κατηγορούν. Και ταύτα όλα κηρυττόμενα δια των ιδίων αυτών εφημερίδων θέλει να γνωρίζη το γένος εις ιδικήν του εφημερίδα εξ εκείνων μεταφραζόμενα…».

Είναι σαφές για τον διευθυντή της «Σάλπιγγος» ότι προέχει η ενημέρωση του ελληνικού κοινού σε όσα αναφέρονται στους ξένους και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τον ξεσηκωμό του ελληνικού λαού, ένα καταλυτικό γεγονός που θα σφράγιζε τη νεώτερη ιστορία της Ευρώπης.

Ο σημαντικός μελετητής της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, Ρόντρικ Μπήτον, έρχεται να φωτίσει μέσα από τις 96 σελίδες του πονήματός του την διεθνή διάσταση του 1821, πέρα από τους ηρωϊσμούς και τα Δερβενάκια, τις θυσίες και τα Μεσολόγγια που μας συναρπάζουν διαχρονικά, από την παιδική μας ηλικία.

Ο Σκωτσέζος που αγάπησε την Ελλάδα από τότε που ήρθε μικρός με τους γονείς του για διακοπές, την δεκαετία του ’60, και στην συνέχεια ερεύνησε την μεσαιωνική και τη νεοελληνική λογοτεχνία, τοποθετεί την Ελληνική Επανάσταση σ’ ένα κομβικό σημείο του «μακρού αιώνα» των Επαναστάσεων, ο οποίος αρχίζει από το 1776 και τελειώνει το 1923.

Το 1821 με τον ξεσηκωμό του, τις θρυλικές μάχες, τις ηρωϊκές μορφές, την αυτοθυσία, τους έρωτες και το ρομαντικό πνεύμα του τέμνει τη νεωτερική ιστορία του κόσμου σε δύο περιόδους.

Πριν, το έθνος δεν συνιστούσε κριτήριο κρατικής συγκρότησης και η έννοια της εθνικής συνείδησης ήταν υποδεέστερη των υπερεθνικών αρχών. Η Ελληνική Επανάσταση κλονίζει οριστικά αυτό το στάτους κβο τόσο με τα πρότυπα που αναδεικνύει, όσο και με το γεγονός ότι τα κατοχυρώνει όχι μόνο στα πεδία των μαχών αλλά και στα διπλωματικά κονκλάβια της Ευρώπης.

Οι αρχές της Ελληνικής Επανάστασης που είχαν αναφορά στις αξίες του Διαφωτισμού, της Ελευθερίας, της Αλληλεγγύης και της Ανεξαρτησίας των εθνών συνετέλεσαν ενεργά στα απελευθερωτικά κινήματα της Ευρώπης, αλλά και σ’ αυτά πέραν του Ατλαντικού.

Το πώς η Ελληνική Επανάσταση του 1821 οδήγησε το παγκόσμιο σύστημα των εθνών-κρατών απασχολεί τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ στο τελευταίο του βιβλίο «Η Ελληνική Επανάσταση» (εκδ. Αλέξάνδρεια, Αθήνα 2021). «Είναι αλήθεια ότι η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε η πρώτη επανάσταση που κινητοποίησε μια κοινωνία και παρήγαγε ένα έθνος-κράτος, κάτι που απέβη ο κανόνας διεθνώς», είπε σε μια συνέντευξη στο Βήμα (28-1-2022) με αφορμή το βιβλίο του.

Η πρώτη πλήρως επιτυχής εθνικού και δημοκρατικού χαρακτήρα επανάσταση στην Ευρώπη καθιέρωσε πολιτικά πρότυπα, όπως η δημιουργία γραφειοκρατικών δημόσιων δομών, αστικοποίηση και χρήση τεχνολογιών (τηλέγραφος, σιδηρόδρομος), θεσμοθέτηση υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης, δικαίωμα ψήφου, υποχρέωση στρατιωτικής θητείας κ.ά.

Όλα τα μοτίβα αυτά που περιείχε μέσα στον ευρύτερο κύκλο της η ελληνική Εθνεγερσία εμφανίζονται στην συνέχεια σε όλους τους επαναστατικούς πολέμους ως συνιστώσες ενός ευρύτερου εθνικο-απελευθερωτικού πλαισίου. Στα πρότυπα της Φιλικής Εταιρείας δημιουργείται μια σειρά Εθνικών Εταιρειών που συσπειρώνουν ευρύτερες κοινωνικές ομάδες και όχι ολιγάριθμες επαναστατικές σέχτες. Αυτά συμβαίνουν για παράδειγμα στην Ενοποίηση της Ιταλίας (μεταξύ 1859 και 1871), στην Ανεξαρτησία του Βελγίου (1830), στην Γερμανική Ενοποίηση (1871) ή στον Βαλκανικό εθνικισμό (1878, Σερβία, Ρουμανία – 1908, Βουλγαρία). Το 1815, στο Συνέδριο της Βιέννης, τα Βαλκάνια βρίσκονται στο σύνολό τους υπό Οθωμανική κατοχή και 63 χρόνια αργότερα υπάρχουν τρία ανεξάρτητα κράτη (Ελλάδα, Σερβία, Ρουμανία) και ένα πλήρως αυτόνομο (Βουλγαρία).Το προβάδισμα στην διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το είχαν οι «αφυπνισμένοι» Έλληνες λόγω του μορφωτικού και κοινωνικού τους επιπέδου, τις επαφές τους με την Ευρώπη και την συσχέτισή τους με τους Αρχαίους Έλληνες, που τους έδινε το πλεονέκτημα του φιλελληνικού παράγοντα.

Τρεις ήταν οι φάσεις των επαναστατικών κινημάτων στην Ευρώπη, με αρχή την Ελληνική Επανάσταση: το πρώτο επαναστατικό κύμα ξέσπασε στις αρχές του 1820 (Ισπανία και Νάπολη) και το 1821 στην Ελλάδα. Το δεύτερο επαναστατικό κύμα (1830-1832) έφερε την ανεξαρτησία του Βελγίου, την εκθρόνιση των Βουρβόνων στην Γαλλία , την επανάσταση στην Πολωνία (1830-31) κ.ο.κ. Στο τρίτο επαναστατικό κύμα (1848) οι επαναστάτες επικράτησαν προσωρινά στην Ελβετία, στην Γαλλία (Παρίσι, Φεβρουάριος 1848 – 15 Μαΐου), σε ολόκληρη την Ιταλία, στα γερμανικά κράτη και στο μεγαλύτερο τμήμα της Αυστροουγγαρίας. Κατά τον Βρετανό μαρξιστή ιστορικό, γεννημένο στην Αλεξάνδρεια, Έρικ Χόμπσμπάουμ, οι Επαναστάσεις του 1848 είχαν τον χαρακτήρα της Παγκόσμιας Επανάστασης και γι’ αυτό έμειναν στην ευρωπαϊκή ιστορία γνωστές ως η «Άνοιξη των λαών».

Οι επαναστάσεις του 1848 αποτέλεσαν καμπή στην πορεία της Ευρώπης, ήταν η πρώτη μεγάλη σύγκρουση της βιομηχανικής εποχής και αποτέλειωσαν την «ευρωπαϊκή τάξη» του Μέττερνιχ, που το ξήλωμά της άρχισε το ’21.

Η διεθνής απήχηση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 φαίνεται στο τεράστιο κίνημα Φιλελληνισμού στην Ευρώπη, στην Βόρεια και Νότια Αμερική, ακόμα και στην Ασία (υπήρξαν και Ινδοί φιλέλληνες, εκατονταρχία Μουσουλμάνων κ.ά.), στο ότι οι πατριώτες διανοούμενοι στην Κίνα και την Ινδία επικαλούντο την ελληνική Παλιγγενεσία για την απαλλαγή των αρχαίων εθνών από την ξένη δυναστεία και ότι σήμερα στην Λατινική Αμερική γιορτάζονται τα 200 χρόνια του ’21. Ακόμα κι ότι ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ επικαλέστηκε τα Ορλωφικά και τον ανταρτοπόλεμο των Κλεφτών για την Αμερικανική Ανεξαρτησία.

Η Ελληνική Επανάσταση ήταν αναμφίβολα ο προάγγελος μιας νέας αναδυόμενης παγκόσμιας τάξης που πλέον θα στηριζόταν στα εθνικά κράτη και όχι στις αυτοκρατορίες, μιας εποχής που φαίνεται να τελειώνει σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα.

Κατά τον Μαζάουερ, «το κατόρθωμα των Ελλήνων ήταν μοναδικό, αφού όχι μόνο ξερίζωσαν την οθωμανική διοίκηση από τα μέρη τους, αλλά και σάρωσαν μια ολόκληρη φιλοσοφία εξουσίας μαζί με τους θεσμούς που την είχαν στηρίξει». Ήταν συγχρόνως, κατά τον Ρόντρικ Μπήτον, η πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία που «τόσο πολλοί άνθρωποι από τόσο πολλές διαφορετικές χώρες και κοινωνικά στρώματα άφησαν το σπίτι τους για να πολεμήσουν στον πόλεμο κάποιου άλλου, χωρίς να τους αναγκάζει κανένας να το πράξουν και (στη συντριπτική πλειονότητά τους) χωρίς καμία απολύτως προσδοκία μισθοφορικού κέρδους».

ΗΠΑ και Λατινική Αμερική

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, που έκαναν τα πρώτα βήματά τους την εποχή εκείνη, υπήρξε εξ αρχής ενδιαφέρον για την Ελληνική Επανάσταση και γρήγορα αναπτύχθηκε ένα δυναμικό φιλελληνικό κίνημα. Η Ελλάδα της κλασσικής αρχαιότητας που θαύμαζαν οι Αμερικανοί διανοούμενοι και πολιτικοί ήταν η κινητήρια δύναμη για την άνδρωση του Αμερικανικού Φιλελληνισμού, ο οποίος όχι μόνο βοήθησε την ελληνική υπόθεση, αλλά παράλληλα γονιμοποίησε και το κίνημα για την κατάργηση της δουλείας μέσα στις ΗΠΑ.

Η Maureen Connors Santeli (Μωρίν Κόνορς Σαντέλι), Αμερικανίδα ιστορικός που έχει ασχοληθεί με τις σχέσεις της πρώϊμης αμερικανικής δημοκρατίας με την επαναστατημένη Ελλάδα, αναφέρεται εκτενώς στον αντίκτυπο που είχε το φιλελληνικό πνεύμα στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του 19ου αιώνα μέσα από το βιβλίο της «Ο αμερικανικός φιλελληνισμός» (εκδ. Ψυχογιός), που κυκλοφόρησε πρόπερσι, στην επέτειο των 200 χρόνων του ’21.

Όπως εξηγεί η Σαντέλι, οι μεταρρυθμιστές Αμερικανοί, τόσο στον αμερικανικό Βορρά, όσο και στον αμερικανικό Νότο, συνέδεσαν γρήγορα την στήριξη της Ελληνικής Επανάστασης με το αίτημα για πολιτική αλλαγή μέσα στην χώρα τους. Θεώρησαν ότι είναι υποκριτικό να στηρίζουν τους εξεγερμένους Έλληνες απέναντι στον οθωμανικό δεσποτισμό και συγχρόνως να αποδέχονται στο εσωτερικό της δικής τους χώρας την διατήρηση της δουλείας. Όπως γράφει η Σαντέλι, «Ο Πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας βοήθησε τους Αμερικανούς να αυτοπροσδιοριστούν ως λαός»… και, όπως είπε τελευταία σε μια συνέντευξή της, με το βιβλίο της θέλει να δείξει «τον τρόπο με τον οποίο το κίνημα των Φιλελλήνων της Αμερικής, ειδικά η ρητορική που χρησιμοποίησαν, επηρέασε την προσπάθεια κατάργησης της δουλείας και το κίνημα υποστήριξης των δικαιωμάτων της γυναίκας».

Άλλωστε αυτή την διαπίστωση είχε κάνει από τον 19ο αιώνα ο μεταρρυθμιστής Αμερικανός συγγραφέας Φράνκλιν Μπέντζαμιν Σάνμπορν (1831-1917), όταν έγραφε ότι η κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ ξεκίνησε στην Ελλάδα και κορυφώθηκε στον Αμερικανικό Εμφύλιο.

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό το ότι το ισχυρό φιλελληνικό κίνημα  στις Ηνωμένες Πολιτείες πίεζε όχι μόνον για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, αλλά και της Κύπρου, της οποίας θεωρούσαν δεδομένη την ελληνικότητα.

Το κλίμα που επικρατούσε στην Αμερική, ιδιαίτερα στους κύκλους των Μαύρων Αμερικανών, την περίοδο εκείνη παρουσιάστηκε εκτενώς στο πλαίσιο ειδικής Έκθεσης που οργάνωσε το Μουσείο Φιλελληνισμού σε συνεργασία με την Εταιρεία για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό με αφορμή την Επέτειο των 200 χρόνων από το ’21.

Είναι αρκετά γνωστός ο «Ελληνικός πυρετός» που γνώρισαν οι ΗΠΑ την δεκαετία 1820 και η συμβολή του Αμερικανικού φιλελληνισμού στην Ελληνική Επανάσταση. Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι ότι τον αγώνα των Ελλήνων στήριξε και η κοινότητα των Αφροαμερικανών και ότι ένας Αφροαμερικανός πολέμησε γενναία στο πλευρό των Ελλήνων.

Επίσης δεν είναι γνωστό ότι η Ελληνική Επανάσταση απετέλεσε την βάση και οι σκλαβωμένοι Έλληνες προσέφεραν τα σύμβολα για την προώθηση του αγώνα για την κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ.

Η «Ελληνίδα σκλάβα», το διάσημο γλυπτό που φιλοτέχνησε ο μεγάλος Αμερικανός γλύπτης Hiram Powers, το 1844, αποτέλεσε το κεντρικό έμβλημα του αγώνα και των εκστρατειών για την κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ τον 19ο αιώνα.

Ο αντίκτυπος που είχε η Ελληνική Επανάσταση προκύπτει από τα άρθρα που δημοσίευε η πρώτη εφημερίδα των απελεύθερων Αφροαμερικανών στις ΗΠΑ, η Freedom’s Journal, που κυκλοφορούσε από τον Μάρτιο του 1827 στη Νέα Υόρκη. Η εφημερίδα αυτή,  που είχε ως κύριο ενδιαφέρον τον αγώνα κατά της δουλείας, είδε στην Ελληνική Επανάσταση έναν αγώνα σκλάβων εναντίον δυναστών. 

Μάλιστα η εφημερίδα αυτή δημοσίευσε και φιλελληνικά ποιήματα. Όπως το “Greek Song” και το “To Greece”. Τα ποιήματα αυτά επαναλαμβάνουν το σύνθημα «ελευθερία ή θάνατος» και προβάλουν  την εικόνα των αλυσίδων, το τυπικό σύμβολο σκλαβιάς. Παρακάτω είναι μερικοί στίχοι σε ελεύθερη απόδοση:

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (F.J. 12/10/1827)

Χαίρε, χώρα του Λεωνίδα,  […]
Μη δειλιάζετε, απόγονοι των ηρώων του Μαραθώνα.
Καλύτερα να πέσετε εκεί όπου οι πρόγονοί σας αναπαύονται,
παρά να σέρνετε τις φοβερές οθωμανικές αλυσίδες. […]

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΣΜΑ (F.J. 7 Σεπ. 1827)

Στρατιώτη, σέλωσε το γενναίο άλογο.
Τρέξε, τρέξε στη φωτιά του πολέμου.
Είναι καλύτερα εκεί να ματώσεις και να πεθάνεις,
παρά να σέρνεις την άμαξα του τύραννου. […]
Χτύπα! Χτύπα! Μη θαρρείς ότι πάει χαμένο
το χτύπημα που σπάζει τις αλυσίδες. […]
Εκεί, εκεί που δείχνει ο Καραϊσκάκης!
Εκεί που κυματίζει η ημισέληνος, […]

Ένας σημαντικός Αμερικανός Φιλέλληνας με ενεργό συμμετοχή στις μάχες του Αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας ήταν ο Τζόναθαν Πέκαμ Μίλερ, ο οποίος πολέμησε ως εθελοντής, φθάνοντας στον βαθμό του Συνταγματάρχη. Ο Μίλερ, γυρίζοντας στις ΗΠΑ, έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στο κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και έγραψε βιβλίο για την Ελληνική Επανάσταση. Κατά την παραμονή του στην Ελλάδα υιοθέτησε ένα μικρό ορφανό αγόρι, τον Λουκά-Μιλτιάδη Μίλερ, που έκανε λαμπρή πολιτική σταδιοδρομία στις Ηνωμένες Πολιτείες κι έγινε ο πρώτος Έλληνας που εκλέχθηκε στο Αμερικανικό Κογκρέσο…

Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του Αφροαμερικανού Φιλέλληνα James Jacob Williams, πεζοναύτη του Ναυτικού των ΗΠΑ από την Βαλτιμόρη, ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1827 και υπηρέτησε αρχικά ως βοηθός του Ναυάρχου Τόμας Κόχραν (Thomas Cochrane). Ο Κόχραν, τολμηρός κι επιτυχημένος καπετάνιος στους Ναπολεόντειους πολέμους με το παρατσούκλι «Θαλασσόλυκος», τέθηκε επικεφαλής των ναυτικών δυνάμεων της Ελλάδας με διάταγμα της Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας. Στις 12 Απριλίου 1827, ο Κόχραν κάλεσε με προκήρυξή του τους Έλληνες «ίνα αποκλείσωσι τον Ελλήσποντον και ούτω να κατορθώσωσι να απολεσθή ο Σουλτάνος… και τότε θα κυματίζει… πάλιν επάνω εις τον Ναόν της Αγιασοφιάς η ιερά σημαία του Σταυρού». Μια από τις πρώτες του ενέργειες όταν έγινε Ναύαρχος του ελληνικού στόλου ήταν να οργανώσει εκστρατεία …στην Αλεξάνδρεια, για να καταστρέψει τον στόλο του Μωχάμετ Άλι και να διώξει τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο.

Μαξιμαλιστικοί στόχοι, τους οποίους υπηρέτησε κι ο Williams μέχρι την αποχώρηση του Κόχραν από την χώρα μας. Στην συνέχεια, ο Williams εξακολούθησε να μάχεται για τους σκοπούς της Ελληνικής Επανάστασης, διεισδύοντας πολλές φορές κρυφά στις τάξεις του Οθωμανικού στρατού, μέχρι τον θάνατό του το 1829 στην Ελλάδα.

Όλοι οι Αμερικανοί Φιλέλληνες που γνώρισαν τα τραγικά δεινά των σκλαβωμένων στην Τουρκιά Ελλήνων εξελίχθηκαν σε ηγετικές μορφές του αγώνα των Μαύρων στις ΗΠΑ για την κατάργηση της δουλείας.

Το άγαλμα της «Ελληνίδας σκλάβας», που φιλοτέχνησε το 1844 ο γλύπτης Hiram Powers, αποτέλεσε το σύμβολο αυτού του κινήματος στις ΗΠΑ.

Το Άγαλμα του Φρανσίσκο ντε Μιράντα, του Λατινοαμερικανού Στρατηγού που ήρθε στην ελληνική γη επί Οθωμανικής κατοχής, στην Πάτρα.

Αλλά και στο νότιο ημισφαίριο της αμερικανικής ηπείρου, η λατρεία της Ελλάδας και του πολιτισμού της, αφ’ ενός, και η Ελληνική Επανάσταση, αφ’ ετέρου, άσκησαν μεγάλη επιρροή στους εθνικούς αγώνες για την Ανεξαρτησία των Λατινοαμερικανικών λαών.

Με το ξέσπασμα της Επανάστασης το ’21, ο Κουβανός ποιητής Χοσέ Μαρία Ερεντία γράφει έναν ύμνο «Για την Εξέγερση της Ελλάδας» αφιερωμένο στον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Η Έξοδος του Μεσολογγίου, στην συνέχεια, εμπνέει πολλούς Κουβανούς διανοούμενους στον απελευθερωτικό τους αγώνα καθ’ όλο τον 19ο αιώνα.

Στο Μεξικό, τις παραμονές της Μεξικανικής Επανάστασης κατά του καθεστώτος του Πορφύριο Ντίας, ιδρύθηκε ο σύλλογος «Αθήναιον του Μεξικού», στον οποίο συσπειρώθηκαν πολλοί επαναστάτες διανοούμενοι. Στις συναντήσεις τους μελετούσαν τον Όμηρο και τους μεγάλους Έλληνες φιλοσόφους, ελπίζοντας ότι η νέα Λατινοαμερικανική Ανεξαρτησία θα θεμελιωνόταν πάνω στα πολιτισμικά προτάγματα της αρχαίας Ελλάδας. Η συγκρότηση των νέων εθνών-κρατών στην περιοχή αυτή οφείλει πολλά στα διδάγματα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και της Ελληνικής παιδείας.

Και αυτό όχι μόνο το τονίζουν μέχρι σήμερα οι ελληνομαθείς διανοούμενοι των χωρών αυτών, αλλά αποτυπώνεται και στο νεοκλασσικό στυλ των δημόσιων κτηρίων και μνημείων που στολίζουν πολλές πόλεις τους.

Ο μεγάλος στρατηγός Φρανσίσκο ντε Μιράντα, πρόδρομος του Μπολιβάρ και της Ανεξαρτησίας της Λατινικής Αμερικής, αναμφισβήτητος ηγέτης του επαναστατικού αυτού κινήματος, ήταν ο πρώτος πολίτης της αμερικανικής ηπείρου που επισκέφθηκε την Ελλάδα πριν ξεσπάσει η Επανάσταση και γνώρισε την τέχνη του ανταρτοπολέμου. Ο Μιράντα είχε γεννηθεί στο Καράκας της Βενεζουέλας και ήταν λάτρης της Ελλάδας και του πολιτισμού της. Λέγεται ότι η βιβλιοθήκη του περιείχε πάνω από 150 τόμους Ελλήνων κλασσικών, πράγμα που δείχνει την ελληνομάθειά του.

Έμεινε τρεις μήνες στην Ελλάδα, επισκεπτόμενος όλους τους ιστορικούς τόπους των σπουδαίων μαχών, κατά τους οποίους ήρθε σε επαφή με σημαντικούς Έλληνες οπλαρχηγούς. Ιδεαλιστής και ουμανιστής, έζησε μια περιπετειώδη ζωή συμμετέχοντας σε τρεις Επαναστάσεις: την Αμερικανική, την Γαλλική και την Λατινοαμερικανική. Το όνομά του είναι χαραγμένο στην Αψίδα του Θριάμβου στο Παρίσι. Έμεινε στην ιστορία ως μέγας ανθρωπιστής, ήρωας πολλών Επαναστάσεων και ένθερμος φίλος της Ελλάδας.

Ο επαναστατικός πυρετός στην Λατινική Αμερική είχε εμφανιστεί από τις αρχές του 19ου αιώνα, παράλληλα με τις εξεγέρσεις στα Βαλκάνια.

Οι απελευθερωτικοί αγώνες, των Μπολιβαριανών από την αποικιοκρατία και των Ελλήνων από την Οθωμανοκρατία, παρά τις κοινωνικο-οικονομικές διαφορές των δύο περιπτώσεων, έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά.

Το όραμα του Ρήγα περί «Βαλκανικής Ομοσπονδίας» και του Μπολιβάρ για την «Συνομοσπονδία των Άνδεων» είναι μια αντιγραφή των Αρχαιοελληνικών Αμφικτυονιών. Το ίδιο και οι Πολιτικές Λέσχες (Societal Patriotica) της Λατινικής Αμερικής θυμίζουν τις οργανώσεις, όπως η Φιλική Εταιρεία, που προετοίμασαν το ’21.

Πόσο ωραίο θα ήταν αν ο Ισθμός του Παναμά μπορούσε να γίνει για εμάς ό,τι ήταν ο Ισθμός της Κορίνθου για τους Έλληνες, αναφέρει ο Σιμόν Μπολιβάρ στην «Επιστολή από την Τζαμάϊκα», όταν βρισκόταν εξόριστος στο νησί αυτό, τότε βρετανική αποικία.  Προέβλεπε σ’ αυτή την Επιστολή, στην οποία διατύπωνε το όραμά του για δημοκρατική ενότητα της Λατινικής Αμερικής, την ημέρα όταν εκπρόσωποι απ’ όλη την Λατινική Αμερική θα συναντηθούν σε μια κεντρική τοποθεσία όπως ο Παναμάς.

Πράγματι, το 1826 συγκάλεσε στον Παναμά την Παναμερικανική Συνδιάσκεψη με στόχο την ίδρυση της Συνομοσπονδίας των αμερικανικών κρατών στο πρότυπο του Πανελλήνιου Συνεδρίου που οργανώθηκε στην Κόρινθο από τον Φίλιππο Β’ μετά την Μάχη της Χαιρώνειας για να ενώσει τους Έλληνες. Νωρίτερα, το 136 π.Χ., ο Ισοκράτης προέτρεπε με Επιστολή του τον Φίλιππο να ενώσει την Ελλάδα κατά των Περσών.

Κατ’ αναλογίαν, η Επιστολή από την Τζαμάϊκα του El Libertador Σιμόν Μπολιβάρ, πατέρα της Λατινοαμερικανικής Ανεξαρτησίας, ήταν ένα «προφητικό» έγγραφο που ανέλυε το όραμα για απελευθέρωση όλων των χωρών υπό ισπανική κυριαρχία και είχε μεγάλο αντίκτυπο στην απελευθέρωση της Αμερικανικής ηπείρου.

Αξίζει να αναφερθούμε και στον Καποδίστρια, ο οποίος, προσπαθώντας να πείσει τους υπουργούς του για την διανομή στους πολίτες των εθνικών γαιών, επικαλέσθηκε τον Μπολιβάρ: «Διαβάζω ότι ο  στρατηγός Μπολιβάρ, Πρόεδρος της Κολομβίας εις την Αμερικήν, διατάσσει την διανομή της εθνικής γης εις τους πολίτες. Και εγώ σας έδωσα ένα σχέδιο διανομής…».

Το διακριτό ιστορικό νήμα που συνδέει την δική μας Επανάσταση με τους εθνικούς αγώνες της Λατινικής Αμερικής, τον Κολοκοτρώνη με τον Μπολιβάρ, τον Ιωάννη Καποδίστρια με τον Ρουσέν Λουβερτύρ, τον ηγέτη της επανάστασης στην Αϊτή, φαίνεται στα γραφόμενα του Πολωνού ταγματάρχη Μιζέφσκι (Mizewski), έναν από τους ηρωϊκά πεσόντες της μάχης του Πέτα: «Όπου κι αν πολέμησα, είτε κάτω από τις διαταγές του Ναπολέοντα ή του Μπολιβάρ… τη Νότια Αμερκή και τη Νεάπολη, τίποτα άλλο δεν κέρδισα παρά την πεποίθηση ότι τα πράγματα σ’ όλη την Γη δεν πάνε καλά για τους λαούς… Εκείνο που θέλω τώρα είναι να κατακτήσω, πολεμώντας πιστά για τις ιδέες μου, έναν έντιμο τάφο στρατιώτη πάνω στην κλασσική γη των Ελλήνων, όπου έπεσαν τόσοι ήρωες ή να δω ν’ αναθάλλει νέα υπέροχη ελευθερία στην αγιασμένη αυτή γη, σαν γηραιός πολίτης της».

Ανάμεσα στους Φιλέλληνες θύματα της Ελληνικής Επανάστασης είναι και οι 100, κατ’ άλλους 200, εθελοντές από την Αϊτή, οι οποίοι ξεκίνησαν το 1822 για την Ελλάδα αλλά δεν κατάφεραν να φθάσουν ποτέ.

Είναι αξιοσημείωτο ότι η πρώτη εκδήλωση πολιτικής στήριξης στους εξεγερμένους Έλληνες του Μωριά ήρθε από την μικροσκοπική Δημοκρατία της Αϊτής -που είχε προσφάτως διακηρύξει την ανεξαρτησία της-, υπό την μορφή επιστολής του προέδρου της Ζαν-Πιερ Μπουαγιέ, στις 15 Ιανουαρίου 1822:

«Μετά μεγάλου ενθουσιασμού εμάθομεν, ότι η Ελλάς, αναγκασθείσα τέλος πάντων, εδράξατο των όπλων, ίνα κτήσηται την ελευθερίαν αυτής και την θέσιν, ήν μεταξύ των εθνών του κόσμου κατείχε. Μία τόσω ωραία και τόσω νόμιμος υπόθεσις, και προ πάντων αι συνοδεύσασαι ταύτην πρώται επιτυχίαι, ουκ εισίν αδιάφοροι τοις Χαητίοις, οίτινες, ως οι Έλληνες, επί πολύν καιρόν έκλινον τον αυχένα υπό ζυγόν επονείδιστον, και δια των αλύσεων αυτών συνέτριψαν την κεφαλήν της τυραννίας» (Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, 4 τόμοι (Αθήνα: Καρυοφύλλης, 1859-61).

Σήμερα που η Ελλάδα είναι ξανά σε καθεστώς μειωμένης ανεξαρτησίας, που οι Λατινοαμερικανικοί λαοί αγωνίζονται να ξεφύγουν από τις αυταρχικές «μπανανίες», που ο πλανήτης ολόκληρος αντιμετωπίζει το φάσμα της οργουελικής δυστοπίας, υπάρχει το ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου, το οποίο γράφτηκε κατά την διάρκεια της Κατοχής, για να μας συνδέει με όλες αυτές τις ένδοξες ιστορίες, δύο αιώνες πριν.

«Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας. Σε πρωτοσυνάντησα, σαν ήμουνα παιδί, σ’ ένα ανηφορικό καλντιρίμι του Φαναριού.

Μια καντήλα στο Μουχλιό φώτιζε το ευγενικό πρόσωπό σου.

Μήπως νάσαι, άραγες, μια από τις μύριες μορφές που πήρε,

κι άφησε, διαδοχικά, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος;»

[Μπολιβάρ, Ποιήματα Β’, Ίκαρος, Αθήνα 1977]

 

Στο κέντρο του Παρισιού - στο 19ο Διαμέρισμα - βρίσκεται ο σταθμός του γαλλικού μετρό "Μάρκος Μπότσαρης" και η αντίστοιχη οδός προς τιμήν του ήρωα του ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας.